"Тарыхны ачыкълауда генетиканы жери энчиди»

 Жангы технологияла айный баргъаны бла байламлы дунияда сейир болумланы, озгъан ёмюрледе адамланы къалай жашагъанларын да билирге амал чыкъгъанды. Анга себеплик этген илмуладан бири генетикады. Миллетибизни этногеномика бла кюрешген ахшы уланларындан бири уа Жаубермезланы Муратды.

Ол КъМКъУ-да биология факультетни, дагъыда Къарачай-Черкес къырал университетде тарых факультетни тауусханды. Ызы бла Башкъортостанны къырал университетини генетика эм фундаментал медицина бёлюмюню аспирантурасын жетишимли бошагъанды.

2019 жылда Уфаны РАН илму арасында «Къарачайлыланы бла малкъарлыланы митохондриальный ДНклары, Y-хромосомаларыны генофонду эм полногеномный анализлери» деген иш бла кандидат диссертациясын жетишимли къоруулагъанды.

Бюгюнлюкде таулу жаш Башкъортостанны университетини популяция эм фундаментал генетика лабораториясыны тамата илму ишчисиди. Генетика эм фундаментал медицина кафедраны доцентиди. Дагъыда УФИЦ РАН-ны адамны молекулярный генетика лабораториясыны илму ишчисиди.

Муратны кандидат иши миллетибизни генетикасын эм тарыхын терен, иги билирча  себеплик этгени баямды. Малкъарда бла Къарачайда ол бармагъан эл къалмагъанды. Хар тукъумну да, къарт адамланы да генетикаларын билирча, къанларын алдырып, терен тинтиуле бардыргъанды.

 Бюгюнлюкде Мурат талай проект хазырлай турады. «Шимал Кавказда, Кърымда эм Волго-Урал археология культураланы буруннгулу ДНК-лары» деген ишни бардырады. Дагъыда арт кезиуде кёп адамланы саулукъларына заран келтирген COVID-19 аурууну популяция-генетика халын эмда COVID-19  бла ауругъанланы нейрокогнитив тюрлениулерин тинтеди.

Андан сора «Кавказда бийикде жашап тургъан адамланы генетика жаны бла энчиликлери» деген проектни да бардырады. Видеограф нёгери бла бирге аны юсюнден видеопроектле да хазырлайдыла. Алагъа Интернетде къарар амал барды.

Бюгюн а Мурат мени ушакъ нёгеримди.

- Мурат, белгилисича, республикабызда этногеномика бла быллай бийик даражада кюрешген болуп сен биринчисе. Бу илмуну къалай сайлагъанса?

- Этногеномиканы тарых эм биология бла да байламлы болгъаны ючюн сайлагъанма. Бу илмуну хайыры бла къарачайлыланы  бла малкъарлыланы  эт-женлерине кёре къуралгъанларын, къайсы миллетле бла келишгенлерин билирге болады.

Магистратурада окъугъанымда, Кавказда узакъ ёмюрлюле кёп болгъанлары себепли, аны сылтауу  неде болгъанын билирча, къартланы къанларын алып, тинтиу ишле бардыргъанма. Алада башхалагъа ушамагъан ген болгъанын да билгенме.

- Къоншу миллетледен бегирег а къайсыла бла жууукъ болабыз сора?

- Эм алгъа белгилерге сюйгеним, биз Беш да Тау эл болабыз. Хар ауузну да кесини тарыхы барды, диалект башхалыкълары да эсленеди. Аны ючюн а аланы беш тюрлю субгруппагъа юлешип, алай тинтгенме. Къарачайлыланы да энчи. Ол бек сейирди, нек дегенде ушагъан этгенликге, аланы бир бирден айыргъан энчиликле да тюбейдиле. Бютюнда эр кишилени араларында.

Дагъыда аладан отуз адамны хар бирини да 700 мингден аслам тюрлениулерини эсеплерин хазыр этгенбиз. Аланы Эстониягъа барып тинтгенме. «Bash» тилде «Eigensoft» программаны хайыры бла ол мутацияланы бир бирден айыргъан затларын  да сюзгенбиз.

Толу геном тинтиуле кёргюзтгеннге кёре,  барысындан да бек къарачайлыла бла малкъарлыла дюгерлилеге жууукъдула. Бирбиз дерге да боллукъду. Къумукълула бла бек къаршыбыз деп айтылгъанлыкъгъа, ала башхаракъладыла. Эбизеле бла келишгенлерибиз да тюбейдиле.

Дагъыда белгилеригим, бизде терк-терк эшитесе, бир атадан туууп эки-юч башха тукъум болгъанбыз дегенни. Ол ётюрюкдю, нек дегенде ол тукъумланы кёбюсюню къанлары келишмейдиле.

- «1000 геномов России» проектни юсюнден да айтсанг эди?

-Алгъаракълада Санкт-Петербургда аллай магъаналы проект ишлеп тебирегенди. Анга уа атадан, анадан эм бир сабийден къан керек эди. Кесине да «семейное трио» дейдиле. Анга таулула да кирир ючюн 180 юйюрден анализ алып, ары ашыргъанма.

Аланы хайыры бла уа ол юйюрню ата-бабалары бу жерлеге къачан келгенлерин, андан сора къайсы миллетледен къоншулуулары болгъанын, ол регионда жашагъанланы энчиликлери недеди, къаллай ауруулары къозгъалыргъа къоркъуу барды дегенча генлери бла байламлы кёп къыйматлы затланы билирге боллукъду. Ол а битеуроссей базада сакъланырыкъды. Анга алыкъа бир-бир миллетле кирмегендиле. Таулуланы бла къарачайлыланы уа салгъанбыз.

- «Шимал Кавказда, Кърымда эм Волго-Урал археология культураланы буруннгулу ДНК-лары» деген проектинги энчилиги недеди?

- Палеонтология жаны бла ишимди. Ол а озгъан ёмюрледе жашагъанланы сюеклеринден алыннган ДНК-ды. Белгилисича, адамны санында эм иги тишлери сакъланадыла, аны себепли тинтиуге аланы алама.

Алгъаракълада Кавказны археология институтуну башчысы Атабийланы Биаслан себеплик этип, Нальчикден эм Ставрополь крайда Новопавловск элде археология хранилищеден да алан, скиф къауумгъа киргенлени материалларын жыйгъанма. Ала 100-ден аслам болгъандыла. Ол ДНК-ны уа тышына да ийип тинтгенбиз.

Бу проектни хайыры бла хар миллетни да энчи популяциясын билирге амал барды. Майкоп, Къобан культуралада жашагъанланы, аланланы энчиликлерин тинтеме. Андан сора да, бу ишимде орта ёмюрледе жашап тургъан малкъарлыланы эм дюгерлилени генетикаларына къарарыкъма. Аны хайыры бла, сёз ючюн, аланланы къурамларын эм  бюгюнлюкде жашагъан миллетледен къайсына бегирек ушагъанын ангыларгъа боллукъду.

Мындан ары уа къаллай муратларынг бардыла?

 - Туугъан жерибизни бек сюеме, Минги тауну 5642 бийиклигине да юч кере миннгенме. Жайда Уфадан юйге келген кезиуюмде тау эллерибизге да барама, Россейден келген туристлени элтип, тарыхыбыз бла , табийгъатыбыз бла да шагъырейлендиреме. Бир талай замандан республикагъа къайтып, ишими мында бардырыргъа умутлума.