Минги тау къачан уянырыкъды?

 Россейде  Камчаткада бла Сахалинде иги кесек вулкан таула болгъанларын кёпле биледиле.  Болсада Европада  эм уллугъа бла  къоркъуулугъа  Минги тауну да санаргъа боллукъду. Ол  Везувий,  Этна,  Стромболи таула бла байламлы болгъанын унутургъа жарамайды.  Ала жер теберге къоркъуулу жерде Евразия бла Африка  плитала бирге къошулгъан ызда орналадыла. 

- Минги тау  жукълагъан вулканды, аны къачан уянырыгъын киши тюз айталлыкъ тюйюлдю. Аны магмасы эки тюрлю къуюда сакъланады: гитчеси – сегиз эм уллусу уа эки жыйырма километр теренликде, - дейди геофизик Дмитрий Архипов. 

 Ол къаллай хата салыргъа боллукъду?

Аны тюзюн айтыргъа къыйынды. Сёз ючюн, Камчаткада  «Безымянный» тау  он ёмюр чакълы бирни жукълап туруп  1956 жылда уаяннганды. Аны кюлю сексен километрге чачылгъанды. Тийреде эл болмагъаны ючюн адамгъа заран салмагъанды.  Болсада Колумбияда неси бла да  Минги таугъа аламат  ушагъан  тау Невадо-дель-Руис 1985 жылда къутургъанда,  аны башында бузлары сагъат жарымгъа эрип, бийиклиги  эки жыйырма метрге жетген толкъуну  алтмыш беш километр кенгликде орналгъан Армеро  шахарны  эки жыйырма минутну ичинде басханды.    Ырхыны хатасындан  бир кечеге жыйырма юч  минг чакълы  адам ёлгенди. Минги тауну уа бузу бла къары андан беш кереге кёпдю.  

Минги тау уянса, Къабарты-Малкъардан сора да башха регионла да заран саллыкъды. Къысха заманда аны кюлю бла  магмасы тийрени халек этерикдиле. Аны миялача жютю ташлары уа  жети жюз километр чакълы километрге чачыллыкъдыла. Эсге сала айтсакъ, алимле Минги тауну кюлюн алты жюз километр узакълыкъда  Астрахан областьда да тапхандыла.  Аны бла бирге миллиард кубометр суудан   ырхы  къуралып  Басхан, Балыкъ эм Къобан сууланы толтуруп, ташны, терекни, топуракъны да алып,  ёзенлеге энерикди. Жолунда жашау журтну, предприятияны эм башха инфраструктураны да къоярыкъ тюйюлдю.  Экспертле айтханларыча, аллай къыяманы кезиуюнде Къобан суу эки жыйырма метрге кётюрюллюкдю эм Краснодар шахарны окъуна батдырлыкъды.  

Саулай алып айтханда, аны хатасы жер жюзюне жетерчады. Он минг бла адамла ёлгенлеринден сора да, табийгъатны тозуратырыкъды эм экологияны  бузарыкъды.    Кёкде жайылгъан кюл ыйыкъла бла кюнню бетин  жабып турса, хауа болумну тюрлендирликди. Аны сылтауу бла жерде бираз сууугъуракъ боллукъду. Сёз ючюн, 1982 жылда Мексикада Эль-Чичон вулкан атылгъандан сора жер жюзюнде хауа 2,5 градусха сууукъ болгъанды. Андан сора да, 1991 жылда  Филиппинледе  Пинатубо тау къутургъанда,  температура иги  тюшгенди. 

Алимле айтханларыча, вулканла тирилген кезиуледе дунияны сууукъ хауа бийлейди, ол кезиуледе бузлу эм къарлы жерлеге да танг къошулады. 

Тауну къутурур заманын иги да  алгъадан айтырчамыды?

Бу сорууда алимле бир оюмгъа келмейдиле.  Болсада аланы бир къаууму айтханнга кёре, ол 2050 жылда уяныргъа боллукъду. Башхаланы  тергеулери уа   300 жылгъа  жетеди.  

Бюгюнлюкде аны магмасыны болумуна космосдан дайым  мониторинг этилгенлей турадыла.  Аны бла бирге   Басханда Нейтрино обсерваторияда тауну  тёрт километр теренлигинде да бу жаны бла  тинтиуле тохтамайдыла.

П. К. Штернберг атлы къыралны  астрономия институтуну лабораториясыны таматасы, белгили алим, профессор Вадим Милюков  айтханыча, Шимал Кавказны геофизика абсерваториясында  жер тепгенни билдирген станция,  наклономер, деформограф, температураны билдирген  датчик,  интерферометр дегенча приборла эм башха затла  хайырланадыла.   Ол себепден специалистле  Минги тауну солуууна тынгылагъанлай, ичинде тюрлениулени тинтгенлей турадыла.  Ала  онсегиз километр узакълыкъда болгъанлыкъгъа, магмасы бла камераладан бири былайда орналады. 

Бу жаны бла анализ бардырыу да, бузланы къурамларын тинтиу да магъаналы жерни алады.  Сёз ючюн, алгъаракълада беш минг километр бийикликде эки жюз чакълы проба алыннганды. Аны хайыры бла алимле эки минг жылны бу тийреледе  къаллай тюрлениуле болгъанларын билаллыкъдыла. Жюз метр теренликде вулкандан сора къалгъан кюл табылгъаны бу жаны бла биринчи атламды. 

Аны тынч-тынч уяна тургъанына этегинде бузланы  къыстау эригенлери,  тау бийикледе элли градус сууукълукъда   таш тюкле (мох) чыкъгъаны, къайнар эм гара сууладан кёзлеуле къуралгъанлары эм буз къаялада  терен тешикле ачылгъанлары   шагъатлыкъ этеди.  Гляциологла айтханнга кёре, арт тёрт жылда Уллу Азауда алты квадрат  километр буз эригенди.  Вулканологла этген  томография  магма иги да  башына кётюрюлгенин, тауну мурдорундан сора да, 20-50 километр кенгликде Элбрус элде, Тырныаууз шахарда эм Жылы-Суулада да сакъланнганын кёргюзтгенди.

Геология жаны бла  тинтиуле ачыкълагъанларыча, 1,6-3 миллион жыл мындан алгъада  Минги тауну иги да къутургъан заманы болгъанды. Бир къауум заманны солуу алгъандан сора  950, 1500-1700 эм артда уа 500 жыл мындан алгъада уяннганды. Саулай алып айтханда, ол кючюн  онбеш кере кёргюзтгенди. 

Эсге сала айтсакъ, Минги тау жер жюзюнде  вулкан тауланы арасында уллулугъу бла сегизинчи жерни алады. Аны тёппелери 2500 минг жыл мындан алгъада къуралгъандыла,   аралары 1,5 километрге созулады. Европаны тёппеси алыкъа ёсюмюн тохтатмагъанды, жылгъа юч сантиметрге ёседи.  Аны баш сылтауларындан бири жер тюбюнде плиталаны бир бирге къысыла баргъанларынданды.  Аллай шарт киши да билмей тургъанлай уллу хатагъа келтирирге боллукъду. Ол себепден Россейни белгили  вулканологлары, геологлары эм  гляциологлары айтханнга кёре, тауну къутурур заманын тюзюн жаланда  бир ненча кюн неда сагъат алгъа билирге жарарыкъды.