Биринчи болуу таукелликни, жигитликни излейди

Хочуланы Салих малкъар прозаны мурдорун салгъан жазыучуду. Ол 1910 жылда Кёнделенде туугъанды. Эл школну бошап, Ленинчи окъуу городокда окъугъанды. Жазыучулукъ ишин бек жашлай башлагъанды. Онбеш жылында республикада чыкъгъан «Къарахалкъ» газетни энчи корреспонденти болгъанды. Юч жылдан а китап басмагъа кёчгенди. Жазыу ишин къысха заметкаладан, очеркледен башлап, назмугъа, хапаргъа, кесаматха, кёчюрмелеге дери кёп жанрда ишлегенди.

Аны «Жолдашла», «Нёгерим Мусукаланы Ахматны эсгере», «Тюнене», «Школчуланы жыры», «Даучума» деген эм башха биринчи назмулары жазыучуну ниетини тюзлюгюне, тазалылыгъына шагъатдыла. Ол заманда бек иги жазама десенг, жаланда алай жазаргъа боллукъ эди.

Салихни биринчи китабы - «Атасыны жашы» - басмадан 1934 жылда чыкъгъанды. Ол жыл окъуна аны СССР-ни Жазыучуларыны союзуну членине алгъан эдиле. Китап сабийлеге аталгъанды. Хапарны баш жигити партизанны жашы Таусоду. Таусону атасы акъ къазакъла бла къазауатха киреди. Къызыл партизанла хорлайдыла. Элде Совет власть орналады. Бюгюнден къарасакъ, бу чыгъарманы къарыусуз жерлери да бардыла. Алай биринчи болуу не заманда да таукеллик, жигитлик излейди. Адам таянырча, юйренирча, жазыуу, басмасы болмагъан тилде биринчи хапар жазгъан тынч тюйюл эди. Салих, орус жазыучула бизге устазлыкъ этедиле деп, кесини статьяларыны биринде алай айтханды: «…Мен аны (М. Горькийни) «Челкаш» деген хапарын малкъар тилге кёчюре туруп, аны сыфат къурай билгенинден, композициясындан юйреннгенме, дерс алгъанма», – деп.

Жазыучуну «Атасыны жашы» деген хапары да саясат темагъа жазылгъанды. Революцияны, жангы властьны да таулу миллетге келтирген игилигин ол толу ангылай эди: таулу эллеге билимни жарыкълыгъы кирген эди. Азатлыкъ да. Аны «Сафар бла революция» деген хапары да ол класс кюрешни суратлайды.

1940 жылда уа басмадан Салихни хапарла китабы чыгъады. «Мудах жаш», «Отда», «Эки ауана», «Тау жолда», «Озгъан заман», дагъыда башха хапарла китабы. Ол хапарланы орус тилге кёчюрюп да чыгъаргъан эдиле. Аланы орус тилге кёчюрген Михаил Киреев «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде былай жаза эди: «Хочуланы Салихни хапарла китабы Малкъарда къысха заманны ичинде сатылып бошалгъанды. Аны алай сурап алгъанлары авторуну фахмусунданды дейдиле, – халкъны жашауун болгъаныча уста суратлай, тил хазнасыны байлыгъын хайырлана билгенинден…»

Хочу улуну жазыучулукъ ишде бир жангылыгъы: жазыучу айтханны бла тынгылагъанны оюмларын тенглешдиреди, ачыкълайды. Юлгюге «Бу эки къабыр кимнидиле?», «Жаннган отда» деген хапарланы келтирирге боллукъду. Биринчи бий-жарлы деген саясат болумлада къорууланмагъан сюймекликни юсюнденди. Бий Къаспот жарлы Сафарны сюйген къызын зор бла къачырады. Анга дерт жетдире, Сафар кеси, аны жанлы болгъанла да жоюладыла. Кеси заманында бу хапар аууздан-ауузгъа таурух халда айтыла айланнганды.

«Мудах жаш» деген хапар да аллай кюрешни ачыкълайды. Ол жангы жашаугъа дери таулу тиширыуну ажымлы жашаууну юсюнденди. Хочу улу къурагъан сыфатла байдан-бай бола, жазыучуну хунери, усталыгъы, билими да ёседиле. «Жаннган отда» деген хапар ол затлагъа шагъатлыкъ этеди. Хапарны баш жигити Оразай, уугъа баргъанда, тау этегинде эки кёкен юлкю кёрюп, хапарын аладан башлайды. Эки юлкю шагъат эдиле кёп затха. Бу суратлау мадар малкъар адабиятха жангы болуп кире эди. Оразай айтхан - таурух, жомакъ эди. Алай ол керти жашау бла бир чархда бара эди. Сюймеклиги, дерти бла да. Ол эртте-эртте болгъан ишни юсюнден хапарлай, Оразай эндиги жашаугъа ётеди, бола тургъан жангылыкъла аны къууанчыдыла.

Ол заманлада саясат тюрлениулеге бек уллу магъана берилсе да, Хочу улу, жашауну башха бети да болгъанын, адамны ич сезимине эс бёлмей къояргъа жарамазын ангылап, аны ачыкъларгъа итиннгенди. Ма бюгюн аны «Чыпчыкъ» деген хапарын окъусанг, ол хапармыды огъесе жюрекни терилтген новелламыды деген соруугъа къаласа. Тилини ариулугъу, теренлиги, жютюлюгю да 70 жыл ётгенден сора да, сейирге къалдырадыла, аллай бир тил, сезим байлыкъ бардыла бу къысха хапарда. Чыпчыкъны къанат желчиклери терек юсюнде акъ къырпакъны тютюн этдиредиле, къанатлы кеси уа, урчукъ башча, терек тёппесинде тёгерек айлана, кеси-кесине махтана, жырлайды.

Неда «Бизни кеме» деген хапарында дунияда бек уллу азапны суратлай, «сапын сюртюлген, тёгерек эшилген жыжым халкъны боюнунда кёлек жагъаны орунун алгъан эди...» – деп жазады Салих. Аны адабият хазнасы, хорламлары, мудахлыгъы да малкъар культураны бла адабиятны, проза чыгъармачылыкъны биринчи атламларыны юлгюсю болгъанлай къаладыла.

Хочу улу публицистика бла да кюрешгенди. Ол очеркле, жамауат-политика, адабият ишлени тинтген критика статьяла жазгъанды: «Жахиллик къорасын», «Пролетар самокритика бла кесини жангылычларын тюзетмеген большевик тюйюлдю», «Жахиллик бла кюрешиу бюгюн биринчи борчду», «Мусос Жабелов», «Багъалы саугъа»…

Кёп тюрлю фахмусу, хунери да болгъан жазыучу малкъар адабиятда къойгъан ыз не тюрлю жанрда да кёрюнюп турады. Аны критика статьяларындан бири «Халкъ поэт Кязим жырлайды» деген ат бла 1939 жылда «Социалист Къабарты-Малкъар» газетде басмаланнганды. Анда автор Кязимни чыгъармачылыкъ хазнасына уллу кёллю болургъа жарарыкъ тюйюлдю, дейди. Ол иги ангылай эди келлик заманда ол ишни магъанасын.

Къулийланы Къайсын, андан бир кесек жаш болса да, Хочуланы Салих бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Уллу поэтни Хочуланы Салихге аталгъан аламат назмусу анга шагъатды.

Хочуланы Шабазны жашы Салих,

О, закий жазыучубуз, ахшы Салих!

Къалай эртте, къалай эртте тас этдик

Сени – уруш жели алды да кетди!

Бу дуниягъа уруш, палах келсе,

Кюйсюзлюк да къара желин жиберсе,

Жоюладыла сенича игиле,

Фахмулу эслиле – сени кибикле…

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Салих чакъырыу статьяла жазгъанды. Урушну юсюнден аны жаланда юч хапары барды: «Тасхачыла», «Жигитле», «Капитан Гастелло». Жарсыугъа, аны жашауу къысха болгъанды. Кеси ыразылыгъы бла къазауатха кетип, ол 1942 жылда, пленнге тюшюп, Украинада Белая Церковь деген шахарда фашист концлагерьде ёлгенди. Алай ажымлы юзюлген эди аламат адамны, фахмулу жазыучуну, не жаны бла да билимли Салихни жашауу. Алай болмаса, бизни биринчи публицистибиз, биринчи кесамат статьяларыбызны автору, биринчи хапар жанрда ишлеп башлагъан жазыучубуз бютюнда аламат чыгъармала жазар эди.