Халкъыбызны жаратылыууну юсюнден тинтиуле эмда оюмла

Малкъар халкъны жаратылгъаныны бла къуралгъаныны темасы не заманда да кеси алимлерибизден сора да, башхаланы да бек сейирсиндиргенди. Аны бла байламлы кёп тинтиуле, этилгендиле, оюмла да айтылгъандыла. Бюгюн биз сизни тарых илмуланы доктору, профессор В.Б.Виноградовну  оюмлары бла шагъырей этерге сюебиз.  Узакъ 1982 жылда ала «Шуёхлукъ» журналны 4-чю номеринде басмаланнган эдиле. Ол кезиуню басмасы цифрагъа тюшюп, кенг хайырланырча болмагъаны себепли газетибизде аны басмалауну игиге санагъанбыз.

  «Малкъар халкъ къайдан чыкъгъаныны юсюнден, малкъарлыла тюрк тилде сёлеше къачан башлагъанларыны юсюнден тинтиу ишле бардырыу жаны бла арт жыллада жетишимле игидиле. Ол жетишимледе археолог, тарых илмуланы кандидаты Батчаланы Владимирни къыйыны уллуду. Археологияда, антропологияда, тилледе болгъан дагъыда аны кибик бир бирден башха тюрлю шартланы   терен тинтип, алгъыннгы алимлени оюмлары  кесамат халда анализ этип тюзетеди, кесини да арталлы да жангы оюмларын ачыкълайды.

Аны  1980 жылда Нальчикде басмаланнган «Археология и вопросы древней истории Кабардино-Балкарии» деген китапны биринчи кесегинде чыкъгъан  «Кавказ тауланы этеклериндеги половчула эм орта  ёмюрледеги Малкъарны тюрк тилде сёлеше башлаууну соруулары» деген статьясы бек магъаналыды. Аны окъугъандан сора  биз, къоншу республикаланы тарыхларын тинтиу бла кюрешгенле,  Ара Кавказны алгъыннгы заманларыны магъаналы вопросларыны юсюнден малкъарлы алимлеге кесибизни оюмубузну айтыргъа таукел болгъанбыз.

  Орта ёмюрдеги Малкъарны тюрк тилде сёлеше башлаууна, бир къауум алимле айтханча, тюрк тилли болгарла угъай, половчула-къыпчакъла себеп болгъанларыны юсюнден  профессор Л.И. Лавровну айтханын Батчаланы Владимирча, тюзге санайбыз. Аны бла бирге Малкъарны тарыхында 1222 жылда болгъан ишлени магъаналары бек уллуду деп айтыла келген сёзле тюз болмагъанларыны юсюнден оюмну да тутурукълугъа тергейбиз.

    Монгол –татар аскерле ууатхандан сора половчула Къобан сууну бойнунуда орналгъандыла деп, малкъарлыла монголлуладан къачып, Аланияда жерчилик бла кюрешип башлагъан половчуладан чыкъгъандыла деп автор айтханланы тюзге санайбыз.  XIV-XV ёмюрледе кёчгюнчю жашау бардырыуну къойган половчуланы жартысы тюзледе къалып адыг тилде сёлешип башлагъандыла, къалгъанлары уа таулагъа кетип, анда жашагъан халкъ бла къатышхандан сора, малкъар миллет къуралгъанды. Бизни акъылыбызгъа кёре, орта ёмюрледеги Малкъарны тюрк тилде сёлеше башлауун бла малкъар халкъны къуралыуун бир ишге санаргъа жарамайды. Малкъарны тюрк тилде сёлеше башлауу къысха заманны ичинде болуп къалгъан иш тюйюлдю. XIV-XV ёмюрледеги белгили ишледен кёп заман алгъа тау жерледе жашагъан иран тилли аланла да, аладан бурун анда жашай келген халкъланы къалгъан-къулагъанлары да тюрлю-тюрлю тайпала бла (гуннла, болгарла, хазарла) байламлыкъ жюрютюп келгендиле. ХIV ёмюрню аягъындан башлап окъуна таулада жашагъанла Кавказны шимал жанындагъы халкъла бла сатыу-алыу, башха байламлыкъланы да тюрк тилде бардырып болгъандыла.  XVI ёмюрню аягъында битеу Кавказ тауланы этеклериндеги тюзлени асламысы «Дешт Кипчакга» къошулгъандан сора уа половчуланы бла аланы арасында байламлыкъны ёсюую бла бирге тюрк тилни магъанасы да бютюн ёседи.

   Ол жаны бла алып айтханда, Малкъарда болгъан ишлеге Къобанда (Къарачайда) болгъан ишледен айырып къарау тюз боллукъ тюйюлдю. Нек дегенде монголлула чабардан алгъа ала (бир кесек башхалыкълары болса да) бирге саналгъандыла.

Сунжа сууну боюнундагъы Кюнчыгъыш Алания окъуна полочула къыш туруучу жерледен узакъда болгъанлыкъгъа, къыпчакъла бла байламлыкъ жюрютмей къоймагъанды.  Сёз ючюн алим Х.М.Мамаев Х-ХIII ёмюрледен къалгъан къабырланы бир талайын тапханды. Половчу тюрклюле асыралгъан ол къабырла аланланы къабырлары бла къатышдыла.

1222 жылда монголлу татарлыла ууатханлары бла байламлы половчула Кума бла Къобан сууланы боюнларында болгъанларыны юсюнден Батча улу айтханны биз тюзге санайбыз. Алай половчула Малкъарны тауларына бармагъандыла деп айтыргъа жарамаз. Ала анда бугъаргъа кюрешгенлерине сёз да жокъду. Алай ала бир жерден бир жерге кёче жашау этген халкъ болгъанларын эсге ала, аллай жашаугъа жарамазлыкъ тар тау ауузлада кёпге чыдамай, Малкъардан кетгенлери сейир тюйюлдю. Монголлула кетгенлей окъуна, половчула Малкъар тауладан чыгъып, алгъыннгы жерлерине къайтхандыла. Аны юсюнден араб жазыучу Ибн аль-Асир да жазгъанды.

 Алай, аны бла бирге, бир затха эс бурургъа керекди: къыпчакъла алгъындан да тау халкъла бла байламлы бола келгенлерин, ала 1222 жалда хорлатханларын да унутмагъанларын эм да аллай башха затланы эсге алсакъ, ХIV ёмюрню аягъында бла ХV ёмюрню аллында половчула Малкъарны тауларына кёчюп, Малкъар тюрк тилде сёлеше андан сора башлагъанды, малкъар халкъ а андан сора къуралгъанды, деп айтыргъа эркинбиз.

   Батчаланы Владимирни тинтиулери уа халкъыны жаратылыуун ачыкълауда магъаналы атламды дерчады».