Россейде эм биринчи болуп къуралгъан затла

Къадар адам хайырланнган кёп затланы, сёз ючюн, радиоприёмникни, чыракъны, паровой машинаны бизни жерлешлерибиз къурагъанларыны юсюнден кёпле биледиле. Дагъыда бу тизмеге самолётну, вертолётну, телевизорну да къошуучудула.

Алай сиз Переславль-Залесск шахардагъы «Оруслула жер башында эм биринчи болуп не затланы къурагъандыла» деген музейге барсагъыз, бек уллу тамашагъа къаллыкъсыз. Анда болгъанланы РАН-ны тарых, хар нени билиу эмда техника Институтуну болушлугъу бла жыйгъандыла. Ала Россейни адамлары къурагъан эки жюзден жангычылыкъны юсюнден хапарлайдыла – двигательлени битеу тюрлюлеринден башлап, Сибирьден кёчюп кетген эмигрант Михаил Мишим юйдегиси бла бирге жарашдыргъан Тедди айыу илляугъа дери.

«Къонакъла бизден бек сейирсинип чыгъадыла, - дейди экскурсовод Светлана Емельянова. – Ала мында эшитген затла кёплеге болмагъанча аллай хапарлагъа ушайдыла. Школлада сабийлеге аны юсюнден айтмайдыла, телевизорда да хазна эс бурмайдыла».

Чарх

Озгъан ёмюрде сексенинчи жылланы ахырында Уралны къыбыла жанында буруннгулу Аркаим шахарны табадыла. Ол Эрттегили Римден, Троядан да эскиди, Египетде пирамидаланы тенгишиди, бизни эрагъа дери эки-юч минг жыл мындан алгъа болгъанды алайда.

Алайды да, ол тийреледе жерни къармагъанда, чархдан къалгъан ызны табадыла. Анга кёре къайтарып жарашдырадыла. Алай бла ол эм буруннгулу чарх болгъаны тохташдырылады.

Алгъыннгы тергеулеге кёре, жез ёмюрде чархланы сау агъач юзгюлден жонуп этген сунуп тургъандыла. Алай ортасында таякълары болгъан чарх а андан эсе женгилди, къатыракъды. Аны себепли биз билгенибизча аллай чархны ата-бабаларыбыз къурагъандыла.

Оймакъ

Быллай затланы Тюркде, Венгрияда, Къытайда да табадыла. Бизни къыралны тийресинде эм эрттегили оймакъны Владимир шахарны къатында жер тюбюнден чыгъаргъандыла. Алайда кроманьонец асыралып эди. Оймакъ а аны кийимлерини къатында табылгъанды. Ала сюек ийне бла тигилгенлери кёрюне эди. Алай бла бу затха 32 минг жыл болады дерчады. Андан сора да, Сунгирь деген буруннгулу жерни къатында да тапхандыла оймакъ. Анга уа 25 минг жылды.

Ала экиси бармакъгъа киерге жарагъан сюек тогъайладыла. Бу затлагъа кёре биринчи оймакъланы шёндюгю Россейни тийресинде къурагъандыла дерге боллукъду.

Атлаучу робот

Бу машинаны 1860 жылда математик, механик Пафнутий Чебышёв къурагъанды. Ол ишлеген «атлаучу машина» жаныуар атлагъанча алай бара эди. Алай болурча бу адам «лямбда механизм» къурагъан эди.

Машинасын Чебышёв 1878 жылда Парижде бардырылгъан Битеудуния кёрмючде кёргюзтеди. Европа сейирге къалады. Анда оруслула ёмюрледе ишлеп тургъан двигатель къурагъан сунадыла. Алай ол а жер башында биринчи атлаучу механизм эди.

Гусеничный трактор

Гусеница – чархха ушаш аллай бек магъаналы жангычылыкъды. Аны башха-башха тюрлюлерин кёп кере къурап тургъандыла. Арбаны тепдиргенде аллай механизмни хайырланыргъа боллугъуну юсюнден а Волжск пароходствону механиги Фёдор Блинов айтханды. Жерге басымны бир ненча кереге азайтыргъа амал берген оюм аны башына 1878 жылда келгенди.

Бир жылдан сора Блинов эки гусеницасы болгъан платформа къурайды, анга «Жюкле ташыргъа жараулу, тауусула билмеген рельслери болгъан вагон» деген патент алады. Алай бла биринчи тракторну Вольск шахарда къадар халкъны аллында кёргюзтедиле. Ызы бла уа Нижегородскда ярмаркагъа да элтедиле.

Трамвай

Оруслу инженер, штабс-капитан Фёдор Пироцкий мотору болгъан трамвай вагонну жер башында биринчи болуп къурагъанды. Ол аны 1880 жылда сентябрьде Санкт-Петербургну орамларында сынап кёргенди. Атла созгъан трамвайланы иелери даулагъаннга къарамай, адамланы да ташып башлагъан эди.

Алай бу конструкцияны андан да табыракъ этер ючюн Пироцкийни ахчасы жетмегенди. Немисли промышленникле эмда жангы затла къураучула фон Сименс къарындашлада уа бу жаны бла къытлыкъ болмагъанды. Фёдор Аполлоновични ала бек иги таный эдиле, аны бла оноулашып да тургъандыла. Бир жылдан сора уа Берлинде биринчи электрокюч трамвай ызны ачадыла. Аланы вагонлары Пироцкий къурагъан конструкциядан башха тюйюл эдиле. Алай дагъыда жер башында биринчи трамвай Россейде угъай, Германияда ишлеп башлагъаннга саналады.

Киноаппарат

Кинематографну къурагъанлагъа французлу Люмьер къарындашла саналадыла. Алай кёпле да биле болмазла, биринчи кинону аладан эки жыл алгъа Россей империяда кёргюзтгендиле.

Одессалы механик Иосиф Тимченко Москваны университетини профессору Николай Любимов бла бирге, кадрланы терк-терк алышындыргъан «метеке» деген механизм къурайдыла. Ол экранда абери къымылдагъанын кёргюзтген киноаппаратны биринчиси эди дерге боллукъду. 1893 жылда жайда Одессада «Атха минип баргъан» эм «Копьеметатель» деген къысха фильмлени кёргюзтедиле. Аны ызындан келген жылда январьда уа алагъа орус естествоиспытательлени эмда врачланы Москвада бардырылгъан 9-чу съездинде къарайдыла.

Не ючюн эсе да бу зат бла андан ары кюрешиуню унутуп къоядыла.

Мультфильм

Мариинск театрны балетмейстери Александр Ширяев 1906 жылда биринчи гинджи театр къурайды. Анда декорацияланы аллында онеки гинжичик тепсей эдиле. Бу фильмни салыргъа юч ай кетгенди, аны 17,5 миллиметрлик плёнкагъа тюшюргендиле.

1906 жылдан башлап, 1909 жылгъа дери Ширяев энтта да бир ненча мультипликация лента жарашдырып, алада балет партияланы кёргюзтгенди. Кесини ишлери бла жаланда танышларын эмда студентлени шагъырейлендире эди. Аны себепли совет заманлада аланы юсюнден унутуп къойгъандыла. Озгъан ёмюрде токъсанынчы жыллада уа бу фильмлени аны архивлеринде табадыла. Шёндюгю мультипликаторла сейирге къалгъандыла: Ширяевни гинджилери жаланда жерде айланыу бла къалмай, ёрге-энишге секире, хауада да бурула эдиле.

Парашют

Инженер (ол кезиуде уа актёр) Глеб Котельников кёре тургъанлай белгили лётчик Мациевич самолётдан кетип ёлген эди. Ол анга болмагъанча бек жарсыйды, кёпге да созмай пилотланы къутхаргъан затны къурауну къолгъа алады.

1912 жылда Глеб Евгеньевич жангычылыгъына Россейде, Францияда, Германияда эм АБШ-да патентле алады. Кесине да РК-1 деген ат береди.

Алай бла биринчи парашют сыртха такъгъан быстыр орун болгъанды. Аны ичинде уа 24 уллу журундан тигилген тёгерек купол, жиплери бла. Лётчик халыны тартханлай, эки пружина аны тышына тюртюп чыгъара эдиле.  Жиплеринден тартса уа, парашютну сюйген жанына амал болгъанды.

Анга биринчи ранцевый парашют дерчады. Шёндюгю модельлени бары да анга ушашлы амал бла жарашдырыладыла.

Смайлик

АБШ-да жашагъан оруслу жазыучу Владимир Набоков скобканы адам ышаргъан белгича биринчи хайырланып башлагъанды. Оюнлу халда жазгъанын билдирирге сюйсе, письмоларында аны салып болгъанды. 1969 жылда The New York Times газетге интервьюсунда Набоков: «Бирде мени эсиме адам ышаргъанын кёргюзтген бир энчи белги къураргъа керек эди деген келеди, - сёз ючюн десек, скобка», - деген эди.