Адетлерибизни заманнга кёре бардырыргъа кюрешейик

Бюгюнлюкде таулу тойланы бардырылыуларыны, жашларыбыз  бла къызларыбыз къалай юйленнгенлерини юсюнден кёп тюрлю оюмла жюрюйдюле. Эрттеден бери газет бла байламлыкъ жюрютген Улбашланы Саниятны айтханын басмалайбыз.  

Республикадан тышына окъургъа, ишлерге кетген жаш тёлюбюз, башхалагъа жангылмай, ёз халкъыбыздан жашау нёгер табып, тойларын этгенлерине къууаныргъа керекбиз.

Ала, алгъаракъ келип, ЗАГС- ха къагъыт къоюп кетедиле. Тойгъа берилген заманларында юч кюннге келедиле. Мында жашагъан жаш адамла да ишлей эселе, заманлары къытды. Аланы ата-аналары бирлери элде, бирлери уа шахарда эки-юч отоуда жашайдыла. Жашыракъ адамларыбыз а кёбюсю юйюрлери бла жер - жерлеге кетип тургъанлары себепден шапалыкъ этер адам да аз. Таматаракъ тиширыула 250-300 адамгъа аш- азыкъ этерге, алгъынча, саулукълу тюйюлдюле. Не къолайлыла да шёндю къууанчларын ресторанда ётдюрюрге кюрешедиле.

«Тоюм этиледи. Кавказгъа барама»,-дегенде, жашны, къызны да биргелерине ишлеген нёгерлери къонакъгъа адет - тёреге къараргъа келедиле. Алагъа да къонакъбайлыкъ этерге керекди. Юй тар эсе, кече къалыргъа къонакъбайла алагъа къонакъ юйледе отоула аладыла. Тойдан сора да, ариу жерлерибизни кёрюрге элтедиле. Бизникиле да барадыла аланы къууанчларына, уллу шахарлагъа окъуна.

Мен тамата тёлюденме, бизни заманла кетгендиле. Шёндю башха  заман келгенди. Анга да келиширге керекбиз. Мен уллу юйледе, фатарлада, ресторанлада, кафеледе, бизни угъай, башха халкъланы тойларында да бола келгенме. Иги оноу бла этилген къайда болса да, хатасы жокъду. Алай малкъарлыладача, ачыкъ жюрекли, жарыкъ кёллю, ариу баргъан тойла кёрмегенме. Башха халкъдан келгенлеге, сыйлы къонакълагъа деп, аланы тилде аламат жырчыларыбыз жыр саугъа этедиле, къонакъланы кётюрюп, къартларыбыз хар бирибиз иги билген орус тилде алгъышла айтадыла. Хант къангаланы да бек ариу, берекетли жасайдыла. Жангыз жарсытхан - бизни жаш тёлюню кёп тепсемегениди. Олтуруп, хапар айтып турадыла. Алагъа тынгылы жигит жашны, алгъын заманладача, бегеуюл этип салыргъа керекди. Ол жумушну жырчы жашланы сыртларына атмай. Дагъыстанда тепсемеген жаш тёлюню тойдан къыстап къоядыла. Бернени да бек ариу бередиле, ресторанда юйден башхалыгъы жокъду. Жангыз   юйюнгден кете тургъан жууукъ жетген адамынгы татлы зат, бишген эт салып ашыралмайса. Сёзюм жокъду, малкъар юйде берекетге не зат жетеди?.. Алай башында айтханымча, ким да амалына кёре этеди тоюн.

Баш ау алгъан. Чыммакъ акъ гыранча келинни тукъумгъа намысы бла келгенини шартыды. Жыйрыкъны да агъын халкъыбызда бурун заманладан бери кийгендиле. Газетде окъугъан эдим, анда адамладан бири, тёрт жаш келинни тёгерегине барып, баш ауун алгъанны тюзге санамайды. Аны юсюнден да айтыргъа излейме.

Мени анам къарачайлы бийни туудугъуду. Ол айтып окъуна баш ау алгъанны тёрт- беш тюрлюсю барды. Тёрт жаш, келинчикни тёгерегине тепсеп, баш ауну аладыла. Аланы къоллары келиннге тиймейди. Ауну келинни башында тутуп турадыла. Ол такъыйкъагъа келинни къатында къызла белинде кюпесни, къол ауларын да тешедиле. Бу ёзден баш ау алгъан адет Къарачайда Малкъардан эсе бек жюрюгенди. Бийле кетгенден сора унутула баргъан адетледен бири болгъанын кёпле биле да болмазла. Аллахха шукур, ол адет эслеринде къалгъан къартларыбыз бардыла. Башхасы, келинчикни гитче къайыны, неда жууукъ жетген жаш, не жашны къысха нёгери къынындан чыкъмагъан къама бла алгъанды баш ауну. Алгъын ат къамичиле омакъ этилгендиле. Къынларына кюмюш билеуле къошулгъан, окъа тухтуйчукъла тюйюлгенле болгъандыла. Бирде аллай къамичи бла да этгендиле бу жумушну. Бек бурун ёмюрледе уа садакъ окъну бир жаш онг къолунда сакъ тутуп, аны бла да алгъанды баш ауну. Къарыусузуракъ юйледе, таякъны дарий къумач бла чулгъап да болгъандыла. Шёндю элледе, бир къама къуругъанлай, чыбыкъ бла алып къоядыла. Бизни ариу адетлерибизни уа башха халкъла, телефонларына алдырып, Россейде, тыш къараллада да сейир этип кёргюзтедиле. Къатыбызда халкъла уа, бизден кёрюп, аланы къатлай барадыла.

Берне. Ол тиширыула бла сабийлени къууанчы болгъанды. Шёндю заманда бир-бир тойлада эр кишиле, намысларын унутуп, тиширыуланы ары-бери тюртюп, жер излеп, бернеге къарагъанларына уяллыгъынг келеди. Бурун заманлада къайын атасы киеуге ат, ушкок, къама, кюмюш билеулю бел бау, келинни гитче къайынына ат, атха битеу керек бергендиле. Келинни къарындашына да битеу кереги бла ат хазырлагъандыла. Келинни къайын анасына ичли, тышлы жыйрыкъ салгъандыла. Кюмюш камар бла алтын суу ичирилген бел бау берилгенди, къалгъан затланы санамай. Дигизаны да тууар мал бла ашыргъандыла. Жаш болуш юйюне малла, туарла элтгенди. Бармыды бизни аллай къарыуубуз шёндю?

Тиширыу биринчи сабийден къутулурну аллында эки айгъа юйюне кетгенди. Къутулгъандан сора да эки айны юйюнде тургъанды. Бу тиширыуну саулугъун сакълагъан адетди. Биз адетлерибизни кёбюсюн шёндю тутар амалыбыз жокъду. Аны ючюн, аланла, келигиз бирге бир оноугъа кирип, адетлерибизни бек игилерин, заманнга кёре башыбызгъа жаратайыкъ. Тойдан бир жыйрыкъ, не кёлек тюшеди деп сакъламай, къарыуубузгъа кёре жаш юйюрге болушайыкъ.