Жангы амаллагъа жол ызлагъанла

Педагогика илмуланы доктору, профессор Мирзоланы Адыханны къызы Энейланы Лидия хунер, фахму, итиниулюк, тутхан ишине жаны бла берилиу дегенча магъаналы ангыламланы иеси эди. Къырал берген онгланы не жаны бла хайырланып, ариу жол келгенди, кёп сабийлени жашау ызгъа тюзетгенди. Аны бла кёплеге юлгю да болгъанды.

Ол Къазахстанда Джалал-Абад областьда «Ленинчи жол» колхозда туугъанды, анда ёсгенди. Кёнделеннге уа онеки жыл болуп келгенди. Лидия, анда 1-чи школда окъуп, элде устаз болуп ишлей тургъанлай, КъМКъУ-да химия-биология бёлюмню бошагъанды. Энейланы Идрисни жашы Хусей бла бир юйюрлю болгъандан сора, таматаланы оноулары бла, баш иеси бла Москвагъа кетип, ол МВД-ны университетинде окъугъанда, аны жанында тургъанды, анда сабий садда ишлегенди. Хусейни Биринчи Чегемге ишлерге ийгенлеринде, анда да сабий садны таматасыны къуллугъунда ишлегенди. Андан ары къадар аны 1-чи интернат школгъа келтиргенди.

Лидия Адыхановна анда 22 жыл ишлегенди. Сабийлени юйретиуде, окъутууда, дуния башында не иги зат, не жангы зат бар эсе да, аны хайырланыргъа сюйюп, кёп тюрлю программала бла ишлеп кёргенди, аны бла бирге кеси да ёсгенди. Аллай излемле бардыргъан заманында, 1984 жылда, башха интернат окъуу юйлени ишлерине къарап, алада болгъан иги сынамны алыр ючюн, Лидия Москвада патриарх Алексий 2-чини къарамында тургъан 12-чи номерли интернатда бардырылгъан форумгъа тюшген эди. Анда Америкадан келген педагогла бла бирге быллай школлада дерс бериуню илму жаны бла тапландырыр муратда къуралгъан жангы программала бла шагъырей болуп, аланы тинтип, биздеги интернат школгъа жарарча программаны жарашдырыуну къолгъа алгъанды. Петербургда Герцен университетни «Маданият-чыгъармачылыкъ юлгю» деген программасын хайырланып, миллет окъуучулагъа китап чыгъарыуда белгили М.В.Черкизованы да болушдуруп, энчи окъуу ыз табып, аны Нальчикде кеси таматалыкъ этген 1-чи интернатны  мурдорунда сынагъанды. 

Къыйын заманда келген эди Лидия интернатха. Къырал бергени сабийлеге ашха жетмей, Бизнес институтну директору Феликс Хараевха барып, аны тилеги бла Автокомбинат биригиу да болушуп, колхоз председатель Чочайланы Борисге келип, андан учуз багъасы бла беш ийнек сатып алады. Артда фермада малланы саны оннга жетген эди. Ол 50-60 литр сют сабийлеге къалай керек болгъанын айтыр кереклиси да болмаз. 

Андан сора да, интернат школну бошагъан сабийлени къайсы да сайлаууна кёре бир усталыкъ алып чыгъарча этгени да айтып-айталмазча болушлукъ эди.

Дин жаны бла тёрели болмагъан биригиуле аслам болуп, ёсе келгенни ары къатышдыра башлагъан кезиу бек къоркъуулу эди. Бютюнда ата-анадан айырылып тургъан сабийлеге. Ол заманда Лидия Атмырзаланы Тахирни бла Пшихачев Шафигни чакъырып, сабийле бла тюбешдирип, динден хапар айтдырып, сорууларына жууап берип, зикир этдирип, кёплени ажашыр жолларындан тыйгъанды. 

Хар бирине энчи ыспас эте, жашауунда тюбеген кёп ахшы адамны сагъыныучу эди Лидия, кеси этген ахшылыкъланы уа бир заманда да угъай. Ол халкъыбызны этнологиясыны юсюнден китап жаза тура эди. 

Аны жашауу саулай да урунуу эди, сора жигитлик – жер юсюнде бек керекли затла. Сабийлеге  тамблагъы кюнюбюзге сакъ болууда, билим алдырыуда ол кесин аямагъанды. Эсигизде эсе, 1990 жылда жер тепгенде, ол кеси сабийлерин аталарына къоюп, барып, интернат сабийле бла бирге тургъанды ол эки-юч къоркъуулу кюнню. Окъуучулары да сюйгендиле аны, сурагъандыла, акъыл сёзюн излегендиле. Хар бирини атын жюрек жылыу бла айта, ала бла байламлыгъын бир заманда юзмегенди Лидия. Аланы телефон бла сёлешгенлери аны къалай къууандыргъанын кесим кёргенме. 

Тутхан ишине аны алай берилгенин, хунери, фахмусу болгъанын кёргенле аны илму бла кюреширге чакъыргъандыла. Республикадан, Россейден тышында да Энейланы Лидия кёп уллу жыйылыулагъа къатышханады, аны педагогикадан эллиден аслам илму иши, ол санда китаплары да бардыла. «Формирование нравственности у подростков национальной культуротворческой школы» деген иши бла 2000 жылда Пятигорскну къырал педагогика университетинде кандидат диссертациясын, 2010 жылда  «Формирование этнокультурной и общероссийской идентичности учащихся (на примере культуротворческих школ Северного Кавказа)» деген иши бла Петербургда Герцен атлы педагогика университетде доктор диссертациясын къоруулагъанды. 

Интернатдан солургъа кетгенден сора, Лидия Нальчикде Белгородну кооперация, экономика, право университетинде, Бизнес институтда да ишлегенди. Аны бла бирге жамауат жашаугъа да тири къатышханды – «Федерация женщин с университетским образованием» деген битеудуния жамауат биригиуню Россейде вице-призиденти болуп тургъанды. Ол биригиу илму бла кюрешген тиширыулагъа болушлукъгъа деп ачылгъанды. Ары киргенле ол жаны бла Россейде къабыл этилген проектлени республикада да бардырадыла, ёсе келген тёлюню, бурундан келген адет-тёрелерибизни, эрттегили маданият институтубузну хайырлана, сабийлени бусагъат заманнга тийишлиликде юйретиуню амалларын уллу-гитче жыйылыулада, халкъла аралы конференциялада, тёгерек столлада сюзедиле, жамауат жашауну иги жанына тюрлендириуде тиширыуну онгу къалай бийик болгъанын белгилейдиле. Аллай жыйылыулагъа Голландияны, Нидерландланы, башха къыралланы да келечилери къатышадыла, студентле бла тюбешедиле.

Баям, юйюр тутхан тиширыугъа ол затла бла кюрешген тынч да болмаз. Хусейни бла Лиданы эки къызлары Елена бла Лариса, жашлары Артур, алты туудукълары барды. Елена – философия илмуланы кандидаты, Москвада Урунууну эм социал байламлыкъланы академиясында профессорду. Артур юрист илмуланы кандидатыды, Ларисаны уа устаз, бухгалтер билими да барды.

Бир бирни ангыларгъа итиниу юйюрге не заманда да болушады. Хусей кёп жылланы МВД-да уллу къуллукълада ишлеп келгенди, солуудады. Полковникди. «Юйюрюммю, илмуму?» – деген соруу туумагъанды Лидияны акъылында. Алай болса, ол биринчини сайлары туура эди. Нек десенг, аны битеу илму, башха иши, акъылы да сабийге жашауда кесини жерин табаргъа болушургъа, аны юйюне, халкъына жарарча, хайыр келтирирча адам этип ёсдюрюуге бурулуп эди. Къатындагъыла аны ангылагъандыла, не жаны бла да болушургъа итиннгендиле. Ол шарт а Лидияны жашауун жетишимли этгенди 

«Бюгюн Россей битеудуния окъуу кенгликге  киреди. Регионлада окъуу системаны уа миллет энчилигибизден, бир тёлюден бирсине ёте келген иннет, рухий байлыгъыбыздан, адеп-къылыкъ институтларыбызда сакъланнган дерследен айырып къарыу жокъду. Ол хазнабызны сакъларыкъла уа гуманитар жаны бла уста педагогладыла», – деучю эди Лидия, миллет айныуда устазланы ишлерине бийик багъа бере. «Жангы ёмюрню жангы школу» деген проектни да ол башлагъан эди бизни республикада.