Халкъны къууанчлары, жарсыулары бла жашагъан къырал къуллукъчу

Къабарты-Малкъарны белгили къырал эм жамауат-политика къуллукъчусу Тимбора Кубатиевич Мальбахов 1917 жылда 18 ноябрьде туугъанды. Аны туугъан кюнюне жоралап КъМР-ни Парламентини депутаты Владимир Кебеков бла публицист Владимир Кудаев энчи магъаналы материал хазырлагъандыла. Аны малкъар тилге Айдаболланы Джамиля кёчюрюп бюгюннгю басмагъа хазыр этгенди.

Тимбора Кубатиевич  Мартазей (бусагъатда – Дейское) элде дуния жарыгъын кёргенди.  Отуз жылны ичинде республикабыз къаллай боллугъун белгилеп турургъа буюргъан эди анга къадар. Аны ызы бла келген тёлюле да унутмагъандыла: аты шахарыбызны эм магъаналы, ариу орамларындан бирине, Республикалы миллет китапханагъа берилгенди, Правительствону юйюню къатында эсгертме ачылгъанды.

Сабий жыллары тенгшилерини асламысыныкъылача озгъандыла – сабий юйде билим алыу, ызы бла Муртазово элде Малокабардинский окружной эл мюлк школда. Тимбора окъууда эм билим алыуда, кеси кесин сынап турууда къатылыгъын кёргюзтгенди. Ол мектепни жетишимли тауусуп, 1931 жылда билимин агромелиоратив техникумда ёсдюргенди. 1934 жылда ол, ышаныулукъ туудургъан жаш адамча, Новочеркасскда инженер-мелиоратив институтха жиберилгенди, алай анда жыл окъуп, Орджоникидзе шахарда эл мюлк институтха кёчгенди. Баям, къадар болур эди – мында тюбешгенди артда юй бийчеси боллукъ Нина Степановна бла да.

Институтну бошагъандан сора Тимбора Мальбахов урунуу жолун Чечен-Ингуш АССР-де Кантышевский машина-трактор станциясыны тамата агроному болуп башлагъанды, ызы бла аны ол МТС-ни директоруну къуллугъуна салгъандыла, анда кёп ишлемегенди – 1940 жылда Совет Аскерни сатырларына чакъырылгъанды. Алай жарым жылдан Тимбора Кубатиевич Брянский флотну хауада къарау, оповещение эм связь экинчи энчи батальонуну политругуну орунбасары болады.  Алай бла 1946 жылгъа дери – бир фронтдан башхасына, бир госпитальдан башхасына, къалай-алай болса да, сермешле бардыргъан частьлада урушха къатышханлай тургъанды, немис-фашист ууучлаучулагъа къажау кюрешге тири къошулгъанды.

Аны юсюнден саугъалары да айтадыла: 1942 жылда ол «За отвагу» майдал, 1943 жылда «Къызыл жулдузну» ордени, 1944 жылда 6-чы Гвардиялы Армияны командованиясыны борчларын юлгюлю толтургъаны ючюн Ата журт урушну 2-чи даражалы ордени, немис-фашист ууучлаучула бла сермешледе кёргюзтген батырлыгъы, къатылыгъы эм кишилиги ючюн эм 1941-1945 жыллада Уллу Ата журт урушда совет халкъны Хорламыны 40-жыллыгъын белгилеу бла байламлы Ата журт урушну 1-чи даражалы ордени бла 1985 жылда саугъаланнганды. 

Алай Тимбора Кубатиевич кесин урушха хазырламай эди, аны себепли фронтдан къайтханлай, партияны обкомуна келгенди. Ол кезиуледе урушдан сора кадрланы къытлыгъы жерин табып эди. Аны партияны обкомуну эл мюлк бёлюмюню таматасыны орунбасарына саладыла, 1946 жылны декабринде уа партияны Кубинский райкомуну биринчи секретарына айырадыла. Ишлерге жарагъан эр кишиле, техника, урлукъла, семиртгичле жетишмеген болумлада жер эм иги агротехникалы болжаллагъа сюрюлюрча (кёбюсюнде уа къазылырча), урлукъ себилирча эм битгени орулуп бошалырча адамланы къураргъа бек кючлю инсан болургъа тийишлиди.  Ол затла эсленмей къалмагъандыла. 1949 жылда Тимбора Кубатиевични бийик къуллукъгъа – партияны обкомуну секретарына – кёргюзтедиле, ызы бла, бир ненча айдан а – партияны обкомуну экинчи секретарына.

Ол кесини билимин ёсдюрюп, кенгертип турургъа излегенди. Аны себепли 1953 жылда ЦК КПСС-да партия эм совет ишчилени билим даражаларын кётюрген жыллыкъ курсланы тауусады. 1952 жылдан 1956 жылгъа дери Тимбора Мальбахов Къабарты АССР-ни Баш Советини Президиумуну Председатели болуп ишлегенди, ызы бла КПСС-ни обкомуну биринчи секретарына айырылгъанды. Ол къуллукъда алышынмай 1985 жылны октябрине дери уруннганды. Аллай къуллукъда аллай бир заманны СССР-де бир адам да ишлемегенди.

Ол жыллада Къабарты-Малкъарны жамауаты, андан тышында аны билгенле да Т.К. Мальбаховну  сейир инсанныча, терен оюмлу эм жютю акъыллы, башхалагъа, эм алгъа уа кеси кесине бийик излемлери болгъан адамныча таныгъандыла. Ол башчылыкъ этген жыллада республика тохташыулу айныгъанды. Болмагъанча жетишимлеге промышленность, эл мюлк, къурулуш, саулукъ сакълау эм билим бериу, маданият, курортла, физический культура эм спорт, туризм эм альпинизм жетгендиле. 
Аны аты эм иши бла байламлыдыла ол жыллада Къабарты-Малкъар тийишли болгъан бийик саугъала да – Ленинни ордени, Октябрь Революцияны ордени, Халкъланы шуёхлукъларыны ордени. Ол саугъала Т. К. Мальбаховну ёз республиканы сейирлерине керти къуллукъ этген фахмулу къураучу эм тамата болгъанына энтта бир шагъатлыкъдыла.

Аны энчи огъурлу эм ахшы ишин къырал да белгилегенди – Ленинни тёрт ордени, Урунууну Къызыл Байрагъы орден, СССР-ни башха орденлери эм майдаллары бла. Ол СССР-ни Баш Советини депутатына, Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини депутатына, ЦК КПСС-ни членине кандидатха бир ненча кере сайланнганды, КПСС-ни XXI-XXVI съездлерине делегат болгъанды.

Тимбора Кубатиевич таматалыкъ этген кезиу экономиканы тири айныуу, промышленностьну жангы бёлюмлерини жаратылыуу, производстволу эм социал-къурулушну ёсюую, адамланы жашаулары иги жанына тюрлениу бла къаты байламлыды. «Севкавэлектроприбор», алмаз инструментни Къабарты-Малкъар заводу, «Телемеханика», «Искож», «Телеавтоматика», электровакуум завод, «Кавказкабель», жарым проводник приборланы, алаша вольтлу аппаратураны, бийик вольтлу аппаратураны эки заводу, «Лимб», «Автозапчасть» Баксан завод, «Севкаврентген», электровакуум машиностроенияны заводу, трикотаж комбинат, Нальчикде, Прохладнада тигиу фабрикала эм башхала ол оноучу болгъан заманлада ишленнгендиле.

Алгъын къуралгъан предприятияла да айныгъандыла: Тырныауузда вольфрам-молибден комбинат, мебель фабрика, гидрометзавод, кондитер фабрика эм эт чыгъаргъан комбинат.  Республиканы кесини специалистлери болгъандыла; предприятиялада жер-жерли даражалы специалистле уруннгандыла. 

Ол энчи эсин билим бериуню эм илмуну айныууна бёлгенди, алып айтханда, республикада бюгюнлюкде болгъан битеу вузла аны тири къошумчулугъу бла къуралгъандыла: бюгюннгю КБИГИ эм Бийик-тау геофизика институт, эл мюлк университет эм Искусстволаны институту. Мальбаховну заманында республикада ишленнген соцкультбыт объектлени санап чыгъаргъа онг жокъду, ол керек да болмаз.  Аланы сюеу план мурдоргъа кёре бардырылгъанын эм таматала аланы къурулушну планларына къошдуралгъанларын эсгерсе, тамамды.  

Жер бла кюрешгенлени юйюрюнде туугъан, билимине кёре уа агроном Тимбора Кубатиевич эл мюлкге энчи кёзден къарагъанды. Ол сабанлыкълагъа бла фермалагъа жолоучулукъладан керти зауукълукъ алгъанды. Биринчи 10-12 жылгъа ол къабарты- малкъар эллени сыфатларын тамырында тюрлендиралгъанды: суу баргъан ызла тартылгъандыла, электричество бла жалчытылыу къуралгъанды, радио ишлегенди; хар жерде школла, сабий садла, маданият юйле эм клубла, врачебный амбулаторияла эм больницала ишленнгендиле. Колхозла бла совхозла керекли техника бла толусунлай жалчытылыннгандыла, хар жерде жангы фермала ишленнгендиле. Жерден алыннган хайыр да бир ненча кереге кёбейгенди: аслам мюлкле болмагъанча бай тирлик жыйгъандыла. 

Ол къудуретден фахмулу мюлкчю-экономист болгъанды. Республикагъа башчылыкъ этген отуз жылны ичинде жерден хайыр алыу бла тири кюрешгенди. Аны ючюн деп ол сейир санаула, шартла къоллу болгъанды, эм кеси чыгъаргъан эсеплени тийишлисича хайырланып, къаршчыланы да оюмуну тюзлюгюне тюшюндюре билгенди.

Уруннган адамлагъа ол уллу хурмет этгенди, аланы жакълагъанды. Урунууну жигитлери Камбулат Тарчоковну, Николай Евтушенкону, Атабийланы Магометни, Хачим Бгажноковну сыйларын кёргенди, аланы юлгюге келтиргенди, мюлклерин жокъларгъа да бек сюйгенди. Аллай жолоучулукъла аны жюрегин къууандыргъандыла. Ишлеген адамгъа уа ол сакъ кёзден къарап, аны ючюн не этерге да хазыр болгъанды. 

Пролетарский колхозну председатели А.И. Портянко иш бла чыкъгъан кезиуюнде бирден башха улоугъа олтура-олтура жерине жетгенин кёргенинден сора, аны служебный улоуу болмагъанын билип, Тимбора Кубатиевич сёз да айтмагъанлай анга кесини машинасын берген эди, деп эсгереди Прохладна райисполкомну алгъыннгы председатели Валентина Мартынко. Аллай болумла кёп болгъанларын айтыргъа тийишлиди.

Тамата не жаны бла да билимли эди. Ол экономиканы, илмуну, маданиятны, политиканы юсюнден да бирча терен оюмлап сёлешалгъанды. Асламланы алларына чыгъып сёлешиулерин ол кёбюсюнде кеси хазырлагъанды. Команданы, къуллукъгъа салгъан инсанларыны юсюнден айтханда, бийик профессионаллыкъдан сора да, ол керти адам болуу шартланы излегенди. 

Сейир китап ючюн нени да берирге хазыр эди. Аны окъуучунуча сеийрлери бек кенг болгъандыла: ол кезиуню поэтлеринден, экономика проектледен башлап, философия трактатлагъа, лингвистика тинтиулеге, адыг эпосну мифлерине бла таурухларына дери. Тимбора Кубатиевич терен оюмлауланы сюйгенди, тин къыйматлагъа уллу эс бургъанды, ырысхы ючюн жан атханланы ахырысы бла да ангылаялмагъанды. 

Ол гитче Ата журтун битеу жюреги бла сюйгенледен эди, анга шагъатлыкъла кёпдюле. Алай, биз сагъыш этгеннге кёре, ол сюймеклик энчи къагъыт шагъатлауланы излемейди, нек дегенде бу деменгили адам битеу жашауун ёз республикасына бла аны адамларына къуллукъ этиуге жоралагъанды. Тынгылы эс бурулуп ёсдюрюлген жаланда энчи кесибизни кадрла тийишлисича оноучулукъ этериклерин тамата иги ангылагъанды. Аны бла бирге келишдирилген борчланы да толтурургъа керек болгъанды: салыннган кадрла республиканы миллет къуралыууна кёре сайланыргъа тийишлиликлерин эсге алгъанды ол, бир жанындан, алай башха жанындан а профессионал ышанланы болууларын да излегенди.

Тимбора Кубатиевич бийик борчун толтуруугъа саулай жюреги бла берилип, тутхан ниетине кертичилей къалгъанды, Къабарты-Малкъарны халкъына уа келлик заманнга ышаныулу къараргъа онг бергенди, партия санагъаныча, жарыкъ тамблагъы кюннге элтгенди. Кадрланы да ол низамлагъа кёре сайлагъанды. Аны себепли башха-башха жыллада оноучуланы араларында атлары айтылгъан адамла аслам болгъандыла: А. Ахохов, М. Хачетлов, М. Ансоков, В. Тлостанов, М. Докшоков, А. Блиев, В. Дудуев, Зумакъулланы Б., Сабанчыланы Р., Ф.Арсаева, Ж. Хамбазарова, М. Шекихачев, К. Эфендиев, В. Коков, М. Мамхегов, К. Тарчоков, Н. Евтушенко, М. Клевцов, Х. Бгажноков эм кёп башхала. Бу адамла Къабарты-Малкъарны тарыхын къурагъандыла, аланы атлары да ол тарыхда сакъланырыкъдыла, ала керти инсанла эм Россейде жыйырманчы ёмюрде белгили жамауат, политика эмда къырал къуллукъчу Тимбора Мальбаховну ышаннгылы тенглери болгъандыла.    

Аты айтылгъан оноучуну, къоншу республикаладача, Арада да багъалагъандыла, сыйын кёргендиле. Аны архивинде бизни республикагъа келген белгили тыш къыраллы эм ата журтлу къуллукъчула, космонавтла, алимле бла байламлы документле бла суратла сакъланадыла.  Аланы Къабарты-Малкъарны алчы инсанына берген хурметлерине да шагъатлыкъла бардыла. 

Сёз ючюн, аны юсюнден дуниягъа аты айтылгъан поэт Расул Гамзатов былай дегенди: «Аланы (Данияловну, Кабалоевни, Мальбаховну, - В.К.)  халкъ бек сюйгенди эм багъалагъанды.  Ала уллу къырал къуллукъчула эдиле… Бизни (Россейни жазыучуларын, - В.К.) ол башха-башха жазыучуланы чыгъармачылыкъларын алай иги билгени бек сейирсиндиргенди. Ол правленни (Россейни жазыучуларыны Нальчикде бёлюмю, - В.К.) жыйылыуларында эсепле чыгъарып, жазыучуланы алларында кезиулю борчла салып сёлешмегенди, тёрели окъуучуча ачыкълагъанды акъылын. Аны сёзюнде белгиленнген сорууланы тинтгенибизде, биз аны уллу сынамы болгъан къырал къуллукъчунуча таныгъанбыз. Тимбора эм алгъа, сёзсюз, жарыкъ Къабарты-Малкъарны эм аны халкъын сюйгенди, алай Кавказда жерлерин тапхан болумлагъа да ол уллу кёллю болмагъанды. Кёп сёлешмегенди. Алай айтхан сёзлери акъылыбызгъа тюйрелип къалгъандыла».

Тимбора Кубатиевич тиширыу кадрланы сайлаугъа эм юйретиуге да сакъ болгъанды, звеньевойдан башлап бийик къуллукълагъа салыннганлагъа дери.  Аны билеклиги бла Ж.А. Хамбазарованы, Сабанчыланы Р.К.,  Е.Т. Кешеваны, В.И. Мартынкону, Зумакъулланы Т.М. атлары кенг белгили болгъандыла. 

Белгилегенибизча, ол миллет соруулада бек сакъ болгъанды, ишде ол жаны бла чурумла, жарсыула чыкъмазча къайгъыргъанлай, кёз-къулакъ болгъанлай тургъанды. Мальбахов ишексиз бир затны тюзлюгюне ийнанса,  бир заманда да санай, ызындан чыгъарыкъ болумланы юслеринден сагъышлана турмагъанды, ишни уруп этип къойгъан болмаса.  Ол «инсан интернационалист болмаса, керти, чынтты патриот болаллыкъ тюйюлдю. Жаланда керти интернационалист халкъын битеу жюреги бла ачыкъ сюяллыкъды. Башха миллетни къысып, кесинге тюшюрген къаллай да болсун къошумчулукъ эртте-кеч болса да экиге кереленнген къоранчха айланырыкъды» деп жазгъанды.

1985 жылны кюзюнде 68 жыл санда ол пенсиягъа чыкъгъан эди. Тимбора Кубатиевич Мальбахов жер башында ариу, ёчюлмей тургъан жарыкълыкъ къойгъанды. Ол бюгюнлюкде да тутхан ишге, борчха, къыралгъа, халкъгъа кертиликни юлгюсюча къалгъанды.