Ючюсюмю, экисими, бирими, огъесе…

Алгъаракъда Сайрус Наурастени «Забрасывая  камнями» деген сейир драмасына  къарагъанма. Кёп сагъышла туудургъанды ол мени акъылымда, андан сора кеси кесиме келалмай иги кесек тургъанымы да букъдурмагъанлай айтайым.

Нек эсгердим бу Америкада чыкъгъан кинофильмни деп сорурсуз. Хау, тюз сорууду. Алай анга жууап, сёзсюз, кёп даулашла чыгъарлыкъды, аны юсюнде бир оюмгъа, акъылгъа келген да къыйынды. Анда юйюр жашау бла байламлы кётюрюлген жарсыу бюгюнлюкде бизни жамауатны арасында да проблемады. 

Бизни жашауда  юйюрню институту кюнден кюннге бузула, тозурай барады, жарсыугъа. Бир ненча жыл мындан алгъа  республикалы газетледен биринде  профессор Кучукланы Зухураны материалын окъугъан эдим. Ол мени эсиме тюйрелип къалгъанды. Анда Зухура биз сабийле бла ингирде хант къанганы тёгерегине жыйылмайбыз аталары келгинчиге дери, аны кесини энчи жери, сауутлары бардыла, алайгъа олтурургъа, алагъа тиерге жарамайды, деп хапарлагъанды. Баям, аллай тёреле  профессор юйюрде ата-бабаларындан келген адетледиле, ала аланы бюгюнлюкде да уллу къыйматныча сакълагъанлай турадыла. Бизни юйюрюбюзде да тюз алай эди, атамы  энчи тёр жери болгъанды. Ол айтхан сёзге киши угъай деялмагъанды, сюйсе-сюймесе да тынгылагъанды. Насыпха!

Алай… башха тюрлю жашау болумла быллай  жорукъларыбызны хорлай барадыла. Бюгюнлюкде ата-ананы даражасы тюшген заманда, юй бийчени, эрни сыйы бийикде къаламыды? Ким не десе да, юйюр жашауну къыйматы алгъынча тюйюлдю.

Бизни ата-бабалырыбыз кёп сабийле ёсдюрюп, адет-тёрелеге къаты болуп, башха адамны къатында жашау нёгерине ариу айтмагъанлыкъгъа, ала эр кишини бла тиширыуну араларында хурметни, сюймекликни кючюн ангылагъандыла. Аны жилтинин,  бир онг болуп, ёчюлтмезге кюрешгендиле.  Бусагъатда уа не кёребиз. Шахарда къучакълашып-къолтукълашып айланнган жаш адамланы, соцсетьледе хар солугъанларын, тепгенлерин суратха тюшюрюп жамауатха туура этгенлени. Алай аланы  кёбюсюню жюреклеринде керти терен  сезимни женгил аязы окъуна эсленмегенин шарт айталлыкъма. Хар не уа андан башлана болурму…

Болсада фильмге къайтайыкъ.  Анда  баш жигит Сорайя деген тиширыуду. Аны эри, жаш къызгъа  алданып, шариатны  жорукъларын хайырланып, юй бийчесин  къояргъа сюеди, алай бош айырылып къалыргъа угъай,  аны думп этерге.  Башха киши бла кёргенме деп, жалгъан затла къурашдырып, аны  шариат сюдде оноуун чыгъартады. Сорайяны байлап ташла бла тюйюп ёлтюрюрге дейдиле. Биринчи таш атасыны къолундан, экинчиси-ючюнчюсю уа жашчыкъларындан тиедиле. Жарлы жанны ажымлы къадары, эр кишини уа жарыкъ мураты. Бу кинофильм бизни заманда Иранда керти жашауда болгъан ишни сюжетине кёре салыннганы уа жюрекни титиретмей не амалы барды.

Аллай затланы бусагъатда, кесибизни адамланы  жашауларында бола тургъанын кёрсем,  бютюн сагъышланама. Бу кюнледе бир  къууанч жыйылыугъа къатышыргъа тюшгенди. Анда стол артына жыйылгъанла, хурметлери жюрюген эр кишиле, юйюр къыйматланы юсюнден сёз бардыра, таулу тиширыуланы ангыларгъа къыйынды деп эсеп чыгъардыла. Ол а алай бизни тиширыула экинчи, ючюнчю бийчени къатларында тёзерге унамагъанлары ючюн айтылгъанды.

Билеме, ол тёре муслийман динден келеди. Буруннгу заманда аны  тутханла да болгъандыла. Аны не ючюн айтылгъанын, сылтауларын да  ангыларгъа хазырма. Алай, не десек, угъай. Биз, орусча айтханда,  светский къыралда жашайбыз, аны  тёрелеринде юйреннгенбиз, ол жорукъланы бир кюннге бузуп, артха къайталлыкъ да тюйюлбюз. Былайда сагъышларым бёлюнюп, озгъан ёмюрге буруладыла.

Ыннам  даражасы жюрюген бий тукъумдан чыкъгъан къыз эди. Инкъыйлапны кезиуюнде аны атасы бла къарындашы тыш къыралгъа къачхандыла, аны уа, жаш къызчыкъны, жууукъларына аманат этип. Къыйын жылла эдиле ала,  жан кечиндирирге тынч болмагъан кюнле. Ол себепден аны  къатыны болгъан жыл саны келген  кишиге эрге бергендиле. Ыннамы андан сабийи да болгъанды. Кюндеши бла да келишип, бир юйюрча да жашай билгенди ол. Эри ауушхандан сора, анга тюз кесини анасынача къарап, ахыр кюнюне дери биргесине тутханды. Аны ючюн ол халкъ арасында ыспассыз болмагъанды, бютюн даражысы, сыйы-намысы жюрюгенди.  Алай ол башха заман эди, бийик культураны, адетни-тёрени кёре, къаты тута билген заман.

Бусагъатда уа артха ол жашаугъа  къайтыуну не десек да къарангылыкъгъа санайма. Баям, аны бла келишмезликле, даулашырыкъла да чыгъарла. Кёп болмай редакциягъа Салима деген бир къыздан письмо келген эди. Анда ол жашланы болмачылыкъларына, кёлсюзлюклерине тарыкъгъанды. Да сора бусагъатдагъы эр кишиле бир тиширыуну да тутаргъа базынмай эселе, экисин, ючюсюн къалай боюнларына аллыкъдыла. Аны юсюнден сагъыш этселе уа таулу тиширыуланы ат башынданча терслеп сёлешгенле.

Башында сагъынылгъан кинолентада Сорайяны эри аны керегин тапдырмагъанлай, иш излерча болумлагъа тюшюргенди.  Алай этерге аны кесини сылтаулары болгъандыла. Бюгюннгю таулу тиширыулада да бардыла эрлерин, сабийлерин тутханла, юйюрге файда тюшюрюрге кюрешгенле. Аланы баш иелери уа кёбюсюнде, ичгиге алданып, кеслерин жубатып айланнганладыла. Жарсыугъа, малкъар эллеге барсанг, бу халны туура кёресе.

Буруннгуда эммечлени тебиую да быллай болумладанмы жаратылгъан болур эди, ким биледи.  Былайда  башда сагъынылгъан оюмну тутхан таулу кишилеге «Кавказская пленница» кинолентадан Юрий Никулинни жигитини  «Если б я был султан» деген жырындан сёзлени эслерине саллыгъым келгенди.