Тас болгъан дуния

Хапар айт, хапар айт деп къадалгъанса да,  къоймайса. Адам санга не этсин? Къарайма да, айырылыр акъылынг жокъду. Баям, сен айтханны этгинчи манга тынчлыкъ боллукъ болмаз. Ант жетмесин санга. Айтчы, не зат эшитирге сюесе? Къулакъ бла эшитгенними, огъесе кёз бла кёргенними? Сайла кесинг.

Узун сакъалынг акъ  къырпагъы кибик агъаргъанды. Сен узакъ ёмюр жашагъанса. Жашауунгда бир болса да, сейир затха  тюбеген а болурса. Аны айт. Къулакъ эшитген а ариу жомакъды. Ол сабийленикиди.

Алай эсе, тынгыла, - деп, къарт  къарамын узакъда таула таба бурду. Кёзлерин къысып бираз турду да, биреуден эркинлик алгъанча, сора хапарын башлады.

- Кёремисе, ол таула сынжырын, - деп, хапарчы онг къолун  кюнбатыш таба бурду. Бийикле, деменгилиле,  къалала кибик, сюеледиле.  Дунияны къайсы заманларындан бери тура болурла, жер тарыхны эсгертмелери. Ортадагъы чукуй  барысындан да бийикди. Анда къар жаланда жай чилледе бир кесекчикге эрийди.

Тёгерекдеги таулада жашил кырдык ёсе туруп, аны башы, къары эригенден сора къара бояулу болады.  Анда бир зат ёсмейди. Аны аты Къара тауду. Анга алай да андан айтылгъанды. Аны юсюнден халкъда кёп таурухла жюрюйдюле.

Алай да айтадыла, бир дорбуну барды да, эки атлы эркин сыйынады деп. Узунлугъу уа алайды, кече бла кюн барса, къыйыры тенгизге чыгъады деп. Тауну ары жанында уа ариу ёзен барды. Аны ариу жашил  кырдыгында кийик жаныуарла отлайдыла. Ол Апсатыны журтуду, акъ жугъутурланы жериди деген таурухланы бек гитчелигимде эшите тургъанма. Сора аны бир кере кёрюр эдим деп, къаст этип тургъанма.

Бир жол а, ма, сенича жаш заманымда, муратымы толтурургъа таукел болама.  Кесиме бек базынама.  Къарыуум асыры кёпден, къол аязларым окъуна атылыпдыла. Менден кючлю адам болурму деп, акъылыма алай окъуна келиучю эди.

Кюнлени биринде жол азыкъ хазырлайма.  Артмакъгъа нартюх къалачла бла къош къаймакъ салама. Гыбыт бла бир гыпыны  къанжыгъасына байлап, танг аласы бла тенг, жолгъа тебирейме. Атамдан къалгъан къара къамам, мужурам да биргемедиле.

Элден чыкъгъанлай окъуна черек боюну бла жол салдым. Аны  къысхартыр муратда: «Къараторгъа базынып, мен узакъ жолгъа чыкъгъанма», - дей, эрттегили жортууулчуланы жырын да айта, къая къызын уятхан черек тауушуна да тынгылай, барама.

Бир сейир жер. Баям, манга дери бу жанына адам аягъы басхан болмаз  сора кийик жаныуарла жюрюген жолчукъгъа атны буруп, Къара тау таба тебиредим.

Ол тийрелени къалауурларыча, терек бутакъла бетиме, кёкюрегиме ура, мени ары жибермезге кюрешедиле. Чапыракълары уа: «Эй, адам улусу, санга мында жер жокъду, ызынга къайт», - дегенча, тауладан келген эрттен желден къалтырай шыбырдайдыла.

Алай эте, кюн ортагъа агъачдан чыкъдым. Алайда атымы да солутдум, кесим да ауузландым.

Эндиги жолума тар ёзени бла эди. Белге жетген, ариу жашил кырдыкны  къаратор  ёшюню бла жарып барады. Мен а, жангы жерлеге сейир эте,тёгерек-башха къарайма. Тау ёзени, болурму сенден  ариу? Хар хансынг ариу гюл ийис эте, таза хауангдан а кёкюрегинг тоймайды. Къаяларынгы, къарлы чукуйлары булутланы жарып, кёкге тиреуле болуп, жылны, жайы къышы да бир жерде. Тау этегинде жашил кырдык ёсе, башында уа - боран эте.

Таула таба тебиресенг, ала сенден къачып баргъанча кёрюнедиле. Жууугъуракъ жанлай келсенг, уллудан-уллу, бийикден бийик бола барадыла. Ахырында уа, къучакъларына къысарла, къайры къарасанг да – тёгерегинг тау, къая болуп, узакъ жолоучулукъдан кёп жолла  къыдырып, кесинги да ата юйюнге къайтхан сунарса, алай жууукъ кёрюнюрле ала санга.

Алайдан ары барлыкъ жерим тик, ёр эди. Ат бараллыкъ тюйюл эди да, аны алайда къоюп, мужурама таяна, Къара таугъа  ёрлеп тебирейме. Кюн батхынчы башына чыгъар акъыл этдим. Алай болалмадым. Тауда кюн батханлай терк къарангы болуп къалады. Кече къалырны къайгъысын эте,  къая ырбынында дорбун маталлы жерчик табып, алайгъа къысылып къалдым. Биягъыча, жамычыма чулгъанып, эрттенликге дери тепмей, жукълап чыкъдым.

Таулу жамычы, борандан, желден, жауундан, къардан да сакълагъан! Узакъ жолгъа чыкъгъан жолоучула, жылла бла  таулада, агъачлада бугъуп айланнган абирекле, жауунлу кече ыстауат къыйырында къалгъан малчыла къаллай бир алгъыш этген болурла сени этген таулу тиширыу къоллагъа! Кимге тёшек болдунг, кимге жастыкъ, кимге уа ата юйюн алышдынг. Ай, кёп кёрген таулу жамычы!

 Кюн жарыгъы бетиме тийип уяндым. Сен кёргенмисе таулада танг жарыгъын! Угъаймы? Да сора, шуёхум, билмейсе ариулукъну не болгъанын. Алгъа кюн чыгъады. Къызарып, жарыкъ берип. Алыкъа узакъдады, алашадады. Анга къаяла къууанадыла, ала аны бояуун алып, алтын бетли болуп, жылтырайдыла. Анга къарай, кюннге къолунгу узатып, аны сыларыгъынг келеди.

Бираздан а акъ булутла жетерле. Акълыкълары бла къаргъа, сютге ушагъанла. Толкъун-толкъун болуп кеслерин къая ташлагъа урурла. Кюн таякъларындан кюмюшча жылтырарла, кёз къамата. Сора  таудан эннгену ерттен аяздан къача зларына кетерле. Дагъыда ингир ала келирле, къая чукуйларына къонуп, кечелерин ётдюрюрле. Къалай ариуду ол сагъат!

Булутла кёп турмадыла. Харкюнлюк жолларына кетдиле. Тёгерек-баш да ачылды. Мен да жолума тебиредим. Азмы-кёпмю бардым, бираздан тауну башына чыкъдым. Бек бийик эди Къара тау. Андан къарап уллу черегибизни кёрдюм. Бичен байлагъан аркъанча иничке кёрюне эди.

Тау башында аяз уллу эди. Бир ёсген ханс окъуна эслемедим. Тёгерек-башха тюрслеп къарадым. Мен эслеген – таракълача сюелген таула. Шимал жанында  Къара таудан да бийиг7ин кёрдюм. Аны башында  къары, бузу эримей тура эди. Къара таудан бийик жокъ сунуп тура эдим да, анга да сейир этдим.

Таурухлада айтылгъан Къара тауну ара жанында тенгиз барды дегенни да кёрмедим.  Таула арасында жашил таланы  хапарын да  ётюрюк сундум. Ызыма къайтайым деп да бир акъыл этдим.  Болсада, бери ёрлегенден сора, арлакъ-берлакъгъа да ётейим деп, бийик тау таба тебиредим. Юч-тёрт къычырым чакълы баргъандан сора, узакъда бир чунгур кёрдюм. Жууукъ жанлай барсам -уллудан уллу бола барады.

Азмы-кёпмю бардым, жетдим мен анга. Кёрдюм сора бир сейирлик. Къаяланы ичинде, теренде ариу жап жашил тала. Артыкъ уллуду деп айтырча да тюйюлдю. Гитчеди дерге да жарамаз. Былай бир тау эл сыйынырча бирер. Ортасында кёлню да эследим.

Мен излеген бу болур деп, ары тюшер акъыл этеме. Айлана кетип, бир чыгъыш тапдым. Чыгъыш деп да тюйюлдю, жугъутурла жолу. Мужурама да таяна, тынч-тынч, ашыкъмай энишге тюшдюм. Къыйын эди жолум. Жугъутурдан башха бир кийик жаныуар базынмаз алайтын тюшерге, чыгъаргъа да. Алай мен а ары тюшдюм.

Тюшдюм. Ариу жашил ёзен. Тюрлю-тюрлю бояулу гоккалары. Гюл бахча сунарса. Бир терек, не юлкю окъуна эслемедим. Аллахны нюрюча жашил жер. Жомакълы жер. Тёп тёгерегин , бийик, сыйдам къаяла. Кюнню алтын таякъларындан къызыл бояулу  къызарадыла. Ол ариулукъгъа къарай, тюшюмде сунуп окъуна турама.

Жангы жерге сейир-тамаша этеме. Хар хансын сыларыгъым окъуна келеди. Арлакъдагъы кёлге барып, сууундан да ичдим, къол-бет  да жуудум.  Асыры сууукъдан, хар уртламы тишлерими бузлатады.

Уллу кёл тюйюлдю. Гитче деп да айталлыкъ тюйюлсе. Узунлугъу, эни да жарым къычырым чакълы болур. Жанындан суу къошулмайды. Шаудан кёлдю. Кёлню бир жанындан суу кетеди. Аны юсю бла секирип ётдюм да ызы бла бираз бардым. Ол а къаягъа жетип, анда дорбун ичине кирип кетди. Дорбун дегенлери да бу болур дедим.

Алайда къарай кетдим да, кюнлюм бетинде къаягъа тирелип, акъ ташладан къаланнган журт эследим. Къаяланы къызыл ташларыны арасында жангы жаугъан къарча жылтырайды.

Мен ары тебиредим. Къаллай бир жууукъ жанлай барсам, аллай бир бек  къаматады кёзлерими. Азмы-кёпмю бардым, мен жетдим анга. Сейирлик журт. Сыйдам акъ ташладан ишленнген  тёгерек кешене. Ташла бир бирлерине асыры тап жарашдырылып  къаланнгандан, араларына чёп сыйынмаз.  Ким эсе да аны бир бек уста ишлегенди. Ал  къабыргъасында экеулен эркин сыйынып ётерча аркъа маталлы эшиги. Мен аны кешенеге ушатдым.

Анга  къарап сейир этип баргъандан болур эди, юсюне тирелгинчи, кюте тургъан жугъутур  сюрюуню эслемедим. Бийик ташны башында,  узун  сакъалын да желге тарата,  кёзлерин къакъмай, мени таба къарап турады.  Чыммакъ-акъ жугъутур. Нёгерлери да  отлагъанны къоюп, бу эки аякълы уа ким болур дегенча, эслерин манга бургъандыла.

Ала да, бир къара тюклери болмагъан, акъ къарча, акъла. Баям, была бир заманда адам кёрген болмазла, алай сабыр эдиле. Менден къоркъмадыла, бир жанына къачмадыла. Алагъа бираз къарадым да, таурухда айтылгъан акъ жугъутурла была болурла дедим, бу болур акъ жугъутурланы  жерида  деп, эсиме  алай келди.

Кешенени босагъасына  жетип ёрге  къарагъанымда, аны бийиклиги тюплю-башлы юй тенгли болур эди.  Сора ичине атладым. Анда болгъан затха ийнанмазча эди. Кешенени ортасында акъ ташдан уллу тёгерек стол. Аны тёгерегинде таш шинтикле. Столну юсюнде уа ичлери кюмюш, тышлары уа алтын суу ичирилген адырла: терен табакъла, къашыкъла, чанчхыла, чёмючле.

Юслеринде ау угъай, букъу окъуна кёрмедим. Аланы ол сагъатда шапа тизип кетген сунарса. Бир къауум адам бери келип, лахор этип неда оноу этген жерге ушатдым. Адам кече къалгъан, жашагъан жер а сунмадым. Бурун нартла оноу этген жер болурму, огъесе Апсатыны журтуму болур деригим да келди.

Ызыма къайтып тебирегенде уа, кёзюм къарап, адырладан бир къауумун алдым.  Аланы да кётюрюп, босагъадан тышына чыгъып, бир-эки атлам этгенлей, бир сууукъ аязчыкъ жетип, санларымы къалтыратды.  Анга да эс бурмадым. Дагъыда бир-эки атлам этгенлей, абынып жыгъылдым. Аягъым ташха илинип жыгъылгъан сундум.  Тёгерегиме къарадым. Абери кёрмедим. Тюппе тюз жер.

 Дагъыда кетип тебиредим. Бир-эки  атлагъанлай,  экинчи кере да жыгъылдым.  Кешенеден кенгирек  кетип башласам  жыгъылама.  Жашагъан жеримде мен ёрлемеген къая чукуй къалмагъанды. Ёрлей турупму огъесе  тюшгенимдеми кесими жыгъылып бир да билмейме. «Тоба, астофирулла», - дедим.

Сора атамы айтханы эсиме тюшдю: «Сен таулада кёп айланаса. Алада бурун жашагъан адамладан къалгъан кешенеле, эски журтла бардыла. Алада абери тапсанг, не багъалы зат болса да, сен алагъа тие турма. Буруннгудан къалгъан затланы жин бийлейди», - деп.

Ёрге турдум да кешене таба атладым. Жыгъылгъан угъай,  сюрюшген окъуна этмедим. Алгъан затларымы хар бирин тургъан жерлерине тап салып чыгъып кетдим.

Эки кюнден юйюме къайтдым. Къараторум да къойгъан жеримден узакъ кетмей тура эди. Элге  келгенден сора: «Къара таугъа кетген хапарынгы эшитгенме. Анда не бар, не кёрдюнг», – дегенле болдула.

«Къара тауну башы- къара гера. Анда кырдык угъай, таш гуау окъуна жокъду. Жаланда жел сызгъырады, улуйду. Жамычынгдан ётюп, сюеклеринге жетеди. Къарыусуз кишини жыгъарыкъды», - дедим.

Кертисин а бюгюн санга айтама, - деп, акъсакъал сёзюн тауусуп, Къара тау таба къарамын буруп, терен сагъышха кирди. Мен да, аны бёлмейим деп, тынч, алайдан чыгъып кетдим.

Ма  алайды таулада тас болгъан дунияны хапары.