Ол жашауун хорлам ючюн бергенди, халкъны эсинде уа сауду

Уллу Ата журт урушда Хорламны 76-жыллыгъына

Малкъар халкъны махтаулу жашы Байсолтанланы Алим Совет Союзну Жигити деген сыйлы атха  Къабарты-Малкъарда угъай, Север Кавказда да биринчи болуп тийишли эди. Аны батырлыгъыны юсюнден аны таныгъанла айтып тауусалмагъандыла.

Анга Байсолтан улу къуллукъ этген 4-чю гвардиячы авиаполкну штабыны алгъыннгы начальниги Пётр Ройтбергни эсгериулери да шагъатдыла. Бюгюн ала бла окъуучуларыбызны шагъырей этебиз. Материалны бизге Алимни ахлусу Мызыланы Таубий бергенди.

Малкъар халкъны махтаулу жашы Байсолтанланы Алимни сыфаты ёмюрден ахыргъа дери да мени эсимден кетерик тюйюлдю. Бийик ёсюмлю, кенг жауурунлу ол бюгюн да кёз аллымда тургъанча кёрюнеди. Аны таныгъанла аны ариу къара кёзлерин, жарыкъ кёллюлюгюн, ышаргъаны бетине бир тап ушагъанын унутурукъ тюйюлдюле.

Оюну, чамы бла нёгерлерин къуру кюлдюргенлей турур эди. Аны ючюн ала аны бек сюйгендиле. Хар ким да аны бла тюбеширге, ушакъ этерге, хапарына тынгыларгъа излегендиле.

Кавказны, туугъан элини табийгъатыны, кесини халкъыны тёрелерини, адетлерини юслеринден хапарларына лётчик тенглери сейирсинип тынгылагъандыла. Ол заманда аны кюле тургъан кёзлери бютюнда бек жарыучу эдиле. Хауа сермешден къайтса, сёлеширге артыкъ бек сюймеучю эди, кёзлери да къалай эсе да огъурсуз кёрюнюучю эдиле. Сермешде нёгери ёлсе, айтып болмазча бек жарсыгъанды.

Мен аны бла биринчи кере 1939 жылда танышханма. Ол заманда Алим 20-жыллыкъ жаш эди. Алай кесини жыл санындан тамата кёрюне эди. Мен а истребитель авиация полкну штабыны начальниги эдим. Байсолтан улуна ким да эс бурмай къоярыкъ тюйюл эди. Биринчи кёргенлей окъуна мени кёлюме да бек ушады. Бир кесекден а аны бла шуёх болдукъ.

Къалай сюе эди ол учаргъа! Жаны кёк бла бир эди. Ансыз жашау жокъ эди анга. Къыйын пилотаж фигурала этерге да бек сюйгенди, авиация сауутладан уста атханды. Аны истребители кёкде къалай айланнганына жерден къарасанг, ийнанырыгъынг келмей эди, къайда башы тюбюне, къайда тюбю башына бурула тургъан самолётну ичинде адам болгъанына.

Учууну бу къыйын тюрлюсюнде ол къысха заманны ичинде уллу жетишимлеге жетгенди. Кёп бармай аслагъа саналгъан лётчиклени окъуна озгъанды. Мараучу усталыгъыны юсюнден айтыр кереклиси окъуна жокъду. Самолётну баш энишге буруп, терк учаргъа бек сюйгенди.

Юйрениу учуулада, аны истребителини артындан чыгъып, чабыууллукъ этселе, Байсолтан улуну жюреги къыйналыучу эди, нек дегенде, ол заманда фотопулемёт аны хорланнганын белгилегенди. «Энди, - деген эди ол бир жол, - самолётум хауада чачыллыкъ болса да, артымдан чыгъаргъа бир кишиге онг бермем». Кертиси бла да, артдан-артха юйрениу-хауа сермешледе ол кёплени хорлап башлады.

Отуз тогъузунчу жылны ахырында полк Фин богъазны къыбыла жагъасында орналып эди. Финляндия бла арада хал осалгъа айланнганы бла байламлы толу аскер хазырлыкъда турургъа керек болгъанды. Юйрениуле кече, кюн да баргъандыла. Полкну командири Иван Романенко, эскадрильяны командири Тимофей Каменский кеслери фахмулу пилотла эдиле. Учууда, илишан атыуда да жаш лётчиклеге юлгю кёргюзтгендиле. Алимни жетишимлерине да бек къууаннгандыла.

Биринчи кере сермешге ол Финляндия бла урушда киргенди. Каменскийни эскадрильясыны топла бла сауутланнган самолётлары кёбюсюнде жаяу аскерлеге, аланы техникаларына чабыууллукъ этгендиле. Ол сермешледе Байсолтан улу кесин иги жаны бла кёргюзтгенди. Алаша учуп, душманны топла, пулемётла орнатылгъан точкаларын, ызларындан къуууп, автомашиналарын, башха улоуларын жокъ этгенди. «Мен лётчик болалмасам, баям, атлы аскерде къуллукъ этерик болур эдим», деген эди ол бир жол манга. Хауадан чабыуулукъну, эштада, атлы аскерчилени атакаларына ушата болур эди. Финляндия бла уруш этгенде Байсолтан улу жигитлиги ючюн Къызыл Байракъны ордени бла саугъаланнганды.

Акъ финле бла уруш бошалгъандан сора полкну Финляндияны къыбыла-запад кесегине – Ханко жарым айрыкамгъа – кёчюргендиле. Ленинград шахарны къатындан узагъыракъда къоруулар умут бла. Алайны уллу стратегия магъанасы болгъанды, нек дегенде Фин эм Ботнический богъазладан чыгъа келген жерде эди. Авиаполкну жууаплылыгъы уллу болгъанын бары да ангылагъандыла, аны ючюн а юйрениуле тохтаусуз баргъандыла.

Аэродром баш ёзенде эди да, самолётлагъа кётюрюлюрге эм къонаргъа къыйын болгъанды. Лётчикледен уллу усталыкъ изленнгенди.  Ёзенни къыйырында бийиклиги он метр болгъан къая бар эди да, ол да бек къоркъуулу эди. Болсада юйрениу учуула кече, кюн да тохтамагъандыла.  Лётчикле кече окъуна фонарьла бла жарытылгъан жерге самолётланы тап къондурургъа юйреннген эдиле.  Пилотлагъа аллай «къыйынлыкъланы» сынатхан командирле – Иван Романенкогъа, Леонид Белоусовха, Тимофей Каменскийге эм башхалагъа – артда ала уллу ыразылыкъларын билдиргендиле. Ол командирле Суворовну «окъууда – къыйын, урушда – тынч» деген сёзлерин эсден кетермегендиле.

Лётчикле кече илишан атаргъа да къадалып юйреннгендиле эм бу ишде аламат жетишимлеге жетгендиле. Алайсыз кюйсюз эм кючлю душманны хорларгъа онг боллукъ тюйюл эди.

Малкъарны махтаулу жашы Байсолтан улуну эсге тюшюре, мен полкну тарыхындан да бир кесек айтдым, алай баш борчум бу полкда болгъан ишлени кёргюзтюргеди. Мында Алимча, осетинли Геннадий Цоколаевча, украинлы Петро Бринькоча, белоруслу Алексей Антоненкоча жигитле ёсгендиле. Бу аскер къауум бир интернационал юйюрча жашагъанды, кесини борчун терен ангылагъанды, кючюне ышаннганды.

…1941 жыл. Артыкъ бек къыйналмай, бир талай европалы къыралны аякъ тюпге малтап, фашист Германия Финляндияны шимал жанына кёп аскерчиле жыйышдырады. Аланы совет чеклеге жууукълашдыра келеди. Ханко аскер-тенгиз базаны магъанасы уллу болгъанындан хыйсап этип, бизни командование анда аэродромну тап къураргъа буйрукъ береди. Ремонт этиле тургъан аэродромда дежурстволукъну бардыргъа «чайкаланы» бир эскадрильясын къалдырып, къалгъанларын Фин богъазны къыбыла жагъасында аэродромладан бирине кёчюрюрге оноу болады. Анда да юйрениуле Совет Союзну Жигити Иван Георгиевич Романенкону башчылыгъы бла бардырылгъандыла.

Ол аэродромда тургъанлай эшитген эдик Уллу Ата журт уруш башланнганын. Жаланда дежурный звенодан (самолётларына минип, буйрукъ болгъанлай, кёкге кётюрюлюрге хазыр болуп тургъан тёрт лётчик) къалгъанларыбыз, патефонну сокъдуруп, танго тепсей тура эдик. Аскер тревога берилип, биз тангону тепсеп бошаялмадыкъ. Артда Алим манга былай айтхан эди: «Пётр Львович, билемисиз, уруш бошалгъандан сора, заманым болса, бизни полкубузну юсюнден «Незаконченное танго» деген аты бла китап жазаргъа умутум барды».

Уруш башланнганыны юсюнден билдириуден сора, бир ненча сагъат озуп, полк Таллиннге учду. Ингирде немисли бомбардировщикле шахарны аяусуз бомбала бла урдула. Ол кюн Алексей Антоненко Балтикада биринчи болуп фашист «юнкерсни» агъызды. Энди уллу къазауат башланнганына кишини да ишеклиги жокъ эди. Ауур жаралы болгъан Владимир Савченкону госпитальгъа жибередиле. Бизни командирибиз Романенко юйюрю бла бирге поезд бла Ханкодан Выборг шахаргъа бара, жолда эди да, финлиле поездни ётерге къоярламы деп, анга да къайгъы этебиз. 23 июньда Романенко полкга къайтханына барыбыз да къууандыкъ.

25 июньну танг аласында бизни эскадрильябыз, Алим да бизни бла эди, Ханкогъа аэродромгъа келип къонду. Бир тюрлю чырмау болмады. Финлиле бизге аэродромгъа къонаргъа аз да чырмаулукъ этмегенлерине бюгюн да сейир этгенлей турама. Ары дери уа эм андан сора да аэродромну тохтаусуз топла бла атып тургъандыла. Бу жол а бизни бу аэродромгъа келгенибизге киши да эс бурмады.

Ханкону башында сермешледе Байсолтан улу къоркъа билмеген лётчик болгъанын кёргюзтгенди. Ол самолёту бла хауа разведкагъа учуп, немислилени жаяу аскерлерине эм автоколонналарына, аскер техникаларына чабыууллукъ этип турду. Анда этген жигитлиги ючюн Къызыл Байракъны ордени бла экинчи кере саугъаланнганды.

Ханкодан бек артда  кетип баргъан аскерлени эм кемелени къорууларгъа къалгъан авиагруппа кетгенди. Бек къыйын болумлада, къарангыда учаргъа тюшгенди. Самолётланы кюйдюрюп, кесигиз а кемелеге минип келигиз деп, командование алай окъуна айтханды. Лётчикле сюйгенлерича этсинле деп, ахыр оноу алай болгъанды. Аладан жангыз бири да самолётун къоюп кетерге унамагъанды. Кёз байланнганда учхандыла. Аны къыйынлыгъын айтып ангылаталлыкъ тюйюлме. Бир самолёт белгиленнген жерге жеталмагъанды, экинчиси, шасси ачылмай, бузлагъан кёлге тюшгенди. Алим кесини самолётун «уллу жерде» хатасыз къондургъан эди.

Авиагруппа къайтыр заманнга Ленинград къуршоугъа алынып эди. Полкну жангыдан бирикдирип, Ладога кёлню тийресине жибердиле.

Алгъа ачдан къыйналгъан ленинградчыла аш-азыкъны баржала бла ташып турдула, кёл бузлагъандан сора уа – буз жолну юсю бла. «Жашауну жолу» деп атагъан эдиле ол жолгъа. Аны хауадан къорууларгъа эди полкну баш борчу. Ол борчну жууаплылыгъын лётчикле иги ангылагъандыла.

1941-1942 жылланы къышы къыйын эди. Сууукъла 35 градусха дери жетгендиле. Лётчикле кийген маскала аланы бетлерин сууукъдан хазна сакъламагъандыла, аны бла да къалмай, учууда чырмау болгъандыла. Бетлерине, боюнларына жакъгъан къаз жау да болушмагъанды. Болсада самолётла кёкге заманында кётюрюлюп, Кобонаны къоруулагъандыла.  Анда Ленинградха жибериллик аш-азыкъ продуктланы запаслары сакълана эди. Бизни сегиз самолётдан къуралгъан къауумубузну борчу немисли бомбардировщиклени Кобонагъа ычхындырмазгъа эди.

Немислиле бизден эсе табыракъ жерде эдиле. Аэродромлары –  къыбыла таба жанында орналып. Гитлерчи самолётла, кюн тийген жанындан чыгъып, уллу бийикликден чабыууллукъ этгендиле. Бизни самолётлагъа, немисли истребительлени ызларындан къуугъанны къоюп, Кобонаны къорууларгъа деп, шарт буйрукъ берилгенди.

Ол а немислилеге тап эди. Аланы тактикалары былай болгъанды: башларындан чыгъып, арт жанларындан бизни самолётлагъа чабыуулукъ этерге эм терк окъуна къызынып артха къайтыргъа. Аллай атакала бир бири ызындан къайтарылгъандыла. Жесирге алыннган немисли ас, рейхни орденлери бла саугъаланнган фельдфебель Квак былай айтхан эди: «Сизни самолётла бла бирден бирге сермеширге кирирге бизге эркин этмейдиле, жаланда теркликни хайырланып, билмей тургъанлай чабыууллукъ этерге эркинсиз деп, оноу алайды».

Къоркъуулу болумладан бизни хар заманда да шуёхлугъубуз, бир бирге болушургъа, таянчакълыкъ этерге хазырлыгъыбыз къутхаргъандыла. Ол аскерчиледе тёре эди.  Алим жолдашларын ёлюмден кёп кере къутхаргъанды, ол санда полкну жангы командири Василий Голубевни да. Аны да къутултхандыла нёгерлери ол къоркъуулу болумлагъа тюшген кезиуледе.

Балтиканы лётчиклерини битеу операцияларына Байсолтан улу тири къатышханды, ол къоркъгъан дегенни не болгъанын билмегенди. 1942 жылны башында ол саулай полк бла бирге Туугъан журтну аллында гвардиячы ант этгенди. Анга кертичилей къалгъанды, ёз жерини аллында борчун намыслы толтургъанды. 1942 жылда 23 октябрьде анга Совет Союзну Жигити деген ат аталгъанды. Ол аскер заданияны толтурургъа 277 кере учханды, 45 хауа сермешге къатышханды, онюч фашист самолётну агъызгъанды. Разведкагъа кёп кере учханды, душманны жаяу аскерлерине чабыууллукъ этгенди. Ханкону, Таллинни, Ленинградны, «Жашауну жолуну» башларында уча, аны «ястребогу» совет авиацияны махтаулугъун керелегенди. Ол самолётну ичинде уа Ата журтубузну чынтты патриоту, Малкъарны махтаулу уланы Байсолтанланы Алим олтуруп болгъанды.

Ол 1943 жылда Кронштадтны башында хауа сермешде жан бергенди. Фашист самолётла бизникиледен эсе иги кесек да кёп болгъанларына къарамагъанлай, сермешге арсарсыз кирген эди. Тенгизчи лётчикни, Совет Союзну Жигитин, гвардияны капитаны Байсолтанланы Алимни Балтий тенгизни толкъунлары жутхандыла. Ол жашауун хорлам ючюн бергенди, халкъны эсинде уа сау турады.