«Къан басымыгъыз мардада тутурча, бир затха асыры бек къууанмазгъа неда къаты ачыу этмезге кюрешигиз»

 Эрттенликде уяннганлай, башынгы жастыкъдан айыралмай къалсанг, ангылайса: биягъы къан басым.  Жаз башы, жауунла, кюн бирде жай, бирде къыш, къан басымны терк тюрленнгени…Не зат этерге боллукъду? Кеси- кесибизге къалай болушайыкъ? Аны юсюнден врач Рахайланы Людмила айтханды.

-Дарманла ичип тургъанлай да, чайны, кофени оздургъанлай, къан басымым къыйнап башлайды. Не этерге боллукъду ол кезиуде?

- Аланы ичмей тохтагъыз. Таза сууну излейди саныбыз – чархыбыз.  Хар биригиз къаныгъызны басымын  билирге керексиз деп, бек къаты айтханлай турабыз пациентлерибизге.  Ол бийигирек эсе (130/85), аны чёкдюрюрге тийишлиди. Бюгюн къан басымны   аш-азыкъ бла мардагъа къалай келтирирге боллугъуну юсюнден айтыргъа сюеме.

 Гипертониклеге бу жорукъла жараргъа  боллукъдула:

- тузлуну азыракъ ашагъыз  (тузланнган нашаланы унутугъуз), сора татлыгъа да чек салыгъыз (тортла, бал туз бла жарашдырылгъан башха  азыкъланы бир жанында къоюгъуз);

- ичгини унутугъуз,  къалын чайны бла кофени азайтыгъыз;

- жаулу, чибижили, къууурулгъан азыкъланы мардадан оздурмазгъа кюрешигиз (сёз ючюн, шишликлени);

- калийи (бананла, шпинат, курага), магнийи (тюрлю-тюрлю къозла, миндаль, кешью)  эм кальцийи (сютден этилген азыкъла) кёп болгъан ашланы сайларгъа кюрешигиз.

- Какао бла къара шоколад кёплени хант къангаларындады. Аланы хайырларыны, хаталарыны юслеринден айтсагъыз эди?

-Бир жанындан, какао нерваланы къозгъайды, алай эсе уа, гипертониклеге жарашмайды. Башха жанындан а, анда къан тамырланы кючлеген флавоноидле бек кёпдюле. Сёзсюз, аны хар кюнден ичип турургъа керек тюйюлдю, алай ыйыкъгъа бир-эки кереден хата кёрлюк тюйюлсюз.

Къара шоколаддан да 10-20 граммын хар кюнден ашай турсагъыз игиди. Ол жюрекге хайырлы болгъанын аслам тинтиуле кёргюзтгендиле. Сора басымны 5 миллиметрге да азайтады. Халкъны асламысы уа къара шоколад къан басымны кётюрген сунадыла. Ол алай тюйюлдю. 

- Жылыу киргенлей, мороженоени къыстау сатылыуун кёребиз. Ол а къан басымны тюрлендире болурму?

- Сиз къуруда  татлыны азыракъ ашагъыз дегенликни  эшитгенлей турасыз. Алай аны да заранындан эсе, хайыры кёпдю. Кертиди, артыкъ жаулу, бек татлы тюрлюлери тюберге да боллукъдула. Аны ючюн мармелад, джем, шоколад, консервантла бла стабилизаторла къошулмагъанларын излегиз. Ол къадар керексиз зат аны багъасын ёсдюреди ансы, саулукъгъа хайыр бермейди.

Иш а былайды – сют башдан этилген мороженоеде кальций  бла жаула керекли ёлчемдедиле. Мында жаула чархыбыз кальцийни  толусунлай хайырланалырча этедиле.  Гипертоникле жаулары кетерилген сютден этилген ашла бла ауузланыргъа керекдиле, деген оюм жайылгъанды. Алай жаусуз кальций чархыбызда «жутулмайды». Аны ючюн къалынлыгъы  2,5 - 3,2-процентли сютню, 10-15-процентлик  сют башны ала туругъуз. Пломбирни да бир жанына тюртмегиз.

- Гипертониклеге не затдан узакъ турургъа керекди?

-Чибижили, кюшлю ашла гипертониклеге амандыла. Алай куркума уа къанны тамырлада жюрюуюн тапландырады, басымны да тап халгъа келтиреди.

Эм игиси - аны пиринчге къошуп ашасагъыз. Пиринчде магний кёпдю, куркума уа, аны татыулуракъ да, кюшлюрек да эте, саулукъну кючлерикди.

Дагъыда  туз гипертониклеге хаталы хантладанды, алагъа тузланнган зат жараймыды  деп жазылады медицина жаны бла журналлада. Алай аз-маз тузланнган чабакъны (селёдканы) заранындан эсе   хайыры уллуду. Ол,  жалгъан кёлледе ёсдюрюлген сёмга бла форельча болмай,  омега-3 жаулу кислотала бла бай суу хансла ичлеринде «отлайды». Дагъыда  анда гипертониклеге бек керекли белок, кальций бла фосфор асламдыла.

- Тузланнган затланы ашай билирге керекди, баям. Не зат бла къатышдырыргъа боллукъду аланы?

- Хау, сёз ючюн, тузланнган хобустада С витамин барысындан да кёпдю. Бу жаны бла ол цитрус битимлени, болгар чибижини да озады. Аны жашил сохан бла къатышдырып (анда да С витамин кёпдю), къабугъу артылмай биширилген картофха къошуп, аланы барысына да кунжут неда лён  жау  къуйсагъыз, саулугъугъузгъа саугъа этериксиз. Тышы бла бирге биширилген картофда калий асламды, битимледен чыгъарылгъан жау  а жюрекге жараулуду, сора анда магний да кёпдю.

- Бизни ата – бабаларыбыз ашны – сууну мардасын билгенлерине эски суратла шагъатлыкъ этедиле. Шёндюгю дунияда биз ишге жюрюйбюз, башха жумушла да эсибизни бёледиле, къысхасы, тынгылы эс буралмайбыз ашыбызгъа. Болсада, не затны эсибизде тутаргъа  керекбиз?

-Биринчиден, кёп  ашамагъыз. Жюрек тап ишлерча иги ашаргъа тийишлиди: белокла (ала сингир этлеге себеплик этедиле), акъырын углеводла (ол тириликди), микроэлементле бла витаминле да.  Мардадан кёп ашап жибериу а жюрекге иги тюйюлдю.

Азыкъ аш оруннга таш болуп тюше эсе, миокардха да уллу басым барады, физиология жаны бла алып къарагъанда окъуна. Кардиологлада «застольное сердце» деген ангылам жюрюйдю. Ауруу ашны кёп ашагъан кезиуде тутса айтадыла алай.

Исси кюнде къан къалын болады эмда жюрекге аны тамырлада сюрген къыйынды.  Аны  себепли тамырланы тап халда тутар ючюн хант къанганы артындан бираз ачыракълай къопса игиди. Эсигизге салайым: хант къангагъызда сельдерей бла петрушка болсунла. Жангы сельдерейде фитохимиялы биригиуле асламдыла - артерияланы къабыргъаларыны сингир этлерин бошлатхан фталидле. Тинтиуле кёргюзтгенлерине кёре,  кюннге 100-150 грамм сельдерей ашагъанны саны-чархы фталидлени мардасын алады. Петрушканы жангы сыгъылгъан сууу уа (жарым стакан суугъа  чай къашыкъ бла бир къошуп неда  бу кырдыкны  30-40 граммы кюннге)  артерия басымны чёкдюреди.

Энди жайда помидорла бираз учузуракъ болурла. Аладан сыгъылгъан сууну

Ичигиз.  Помидорлада тири антиоксидант-ликопин кёпдю, андан сора да, клетчатка, калий да. Аслам тинтиуле кёргюзтгенлерине кёре  ала жюрек-къан тамыр системагъа игидиле. Томат суу артериялада бла мыйыда басымны акъырын  селейтеди. Ол гипертониядан эм жюрек къарыусузлукъдан къыйналгъанлагъа хайырлыды.

-Жюрек тап ишлер ючюн, артерия басымны  мардада тутаргъа керекди, дейдиле врачла. Алай бир – бирде дарманла да болушмай къалсала не этерге тийишлиди?

- Ол кёрюмдюлери бийик болгъанла эрттенликде бир стакан тукъузгю сууда къайнатып, анга эхинацеяны настойкасындан 15-20 тамычы къошуп неда бал, лимон да къошуп, цикорий къайнатылгъан сууну ичселе игиди. Къан басымлары алаша болгъанлагъа уа,  жукъгъан ауруулагъа къажаулукълары кючлюрек болур ючюн, женьшень бла жашил чай неда ежевика эм имбирь къайнатылгъаннга бал туз да салып  ичерге тийишлиди.

Жюрегибиз минутха 60-70 кере урургъа тийишлиди. Хар сагъатдан, хар кюнден да тюз алай.  Санда-чархда тохтаусуз къанны сюргенлей турургъа анга къаллай бир къарыу керекди, сагъыш этчигиз. Жюрекни тап ишлеуюн а кёп зат бузаргъа боллукъду, къууаннганыгъыз окъуна.

Жюрек кючлю болур ючюн, анга  магний бла калий керекдиле. Ала аны тап уруууна ахшы себепдиле. Ала уа картофда, къатдырылгъан жюзюмде, къудоруда, улёкъуда асламдыла.

Къан басымыгъыз мардада турурча, келе тургъан жайда салкъыныракъ жерлени сайлагъыз, сора бир затха бек къууанмазгъа неда къаты ачыу этмезге кюрешигиз.