Нальчикни эркинлиги ючюн кёп миллетлени уланлары жанларын бергендиле

«Аскер махтаулукну шахары» деген сыйлы ат Уллу Ата журт урушну жылларында душман бла къанлы сермешле баргъан, аланы кезиуюнде Ата журтубузну къоруулаучулары жигитликни, батырлыкъны юлгюсюн кёргюзтген шахарлагъа бериледи.  Быйыл а Нальчикде бу сыйлы атха тийишли кёрюлгенли  14  жыл толгъанды.   Ол жаны бла Указны РФ-ни Президенти 2010 жылда 25 мартда къабыл кёрген эди. 

Не ючюн бериледи?

Бу сыйлы атны атауну низамы РФ-ни Президенти 2006 жылда 1 декабрьде къол салгъан 1340 номерли указда белгиленипди. Ол берилген шахарлада уа эсгертме салыныргъа, анда РФ-ни Президентини Указы басмаланыргъа, шахарны гербини сураты ишленирге тийишлиди.  Аллай  шахарлада Ата журтну къоруулаучуну кюнюнде, гитлерчи аскерледен эркин этилгенине жораланнган байрамлада эсгертмени тийресинде жыйылыула, салютла бардырыргъа эркин этиледи. Нальчикде эсгертме Къозу бахчада орнатылыпды.

Эркинлик ючюн къазаутны тарихлери

Уллу Ата журт урушну биринчи кюнлеринден да республиканы халкъы душманнга къажау тургъанды. Нальчикни предприятияларында фронтха керекли продукция чыгъарылып башлайды. Аны бла бирге уа танк колонналаны  къураугъа адамла кеслерини ахчаларын бергендиле.

1941 жылда Нальчикде 12 эвакуация госпиталь ачылгъанды, алада жараларына 13 мингден аслам аскерчи бакъдыргъанды. 1942 жылда 8 августда Нальчикни къоруулау комитети шахарны тёгерегинде къорууланыу ызны къурауну юсюнден бегимни чыгъарады. Бу ишлеге уа 10 мингден аслам нальчикчи бла аны тийресинде элледен жамауат къатышханды.

1942 жылда 28 октябрьден 1943 жылда 3 январьгъа дери Нальчик фашист аскерчилени къолунда болгъанды. 1942 жылда 26-28 октябрьде гитлерчилени 70 бомбардировщиклери  республиканы ара шахарына  топларын атхандыла, танкла, аскерле жибергендиле. Юч кюн баргъан къанлы урушдан сора Нальчикни душманнга къояргъа тюшгенди.

Биринчи кюнледе гитлерчиле чюйютлюлени (600 адам) ипподромгъа жыйып, ажымлы ёлтюредиле. Тау чюйютлюле кавказ халкълагъа ушагъанлары ючюн аланы оноуларын арт болжалгъа саладыла. Алай нацистлени оноучуларындан кавказлы иудейлени да илишаннга салыргъа деген буйрукъ келеди. Операцияны 1943 жылда 4 январьда бардырыргъа оноу этиледи.

Тёрт айны ичинде гитлерчиле кёп мамыр адамны ёлтюргендиле, юйюрлени саулай къыргъандыла.  Нальчикни бла Прохладныйни тийрелеринде душман танклагъа къажау   урула ёлюкледен толгъанлары да анга шагъатлыкъ этеди.

Фашистле жер, республиканы битеу мюлкю да Германияны иелигине ётгенин тохташдырадыла, къыралны, адамланы ырысхысын тонагъандыла.  Прималкинский комбинатда уа бир гектаргъа да жетмеген жерде адамсыз болумлада 10 минг совет аскерчини жесирде тутхандыла. Аладан къысха заманны ичинде эки мингнге жууугъу ёлтюрюлгенди. Битеу да бирге уа душманла республикада болгъан  кезиуде 4,2 мингден аслам адам жокъ этилгенди, ол санда 2188 мамыр инсан.

Нальчикни душмандан эркин этиу операция 1943 жылда 3 январьда башланадыла. Докшукино, шёндюгю Нарткъала шахар, тийресинде кюйсюз  сермеш болады. Былайда уа гитлерчиле къорууланыу ыз къурагъан эдиле, шахарны тёгерегине инженер объектле орнатылып,  жоллада минала салынадыла.

Къабарты-Малкъарны гитлерчиледен азатланыу къазауатны 37-чи совет аскер бардыргъанды.  Нальчикни эркин этиу сермешледе жигитликлери ючюн  145 партизан бла 37-чи армияны 265 аскерчиси бла бёлюмлерини командирлери бийик къырал саугъалагъа тийишли кёрюлгендиле.

1949 жылда Республиканы ара шахарыны эм ариу жеринде - солуу паркда – Нальчикни эркинлиги  ючюн жанларын берген совет аскерчилени хурметине эсгертме орнатылгъанды.   Алай мемориал къарындаш къабырда къуралгъанын айтырчады.  1946 жылда шахарны къоруулаучулары асыралгъан 32 къабырдан жигитлени ёлюклери бу сыйлы жерге кёчюрюлгендиле. Алай бла тарыхчыла жазгъанларыча, 148 совет аскерчи тапхандыла былайда ахыргъы къабыр юлюшлерин. Аладан бюгюнлюкде жаланда 88-сини аты белгили этилгенди: 12 офицерни  бла 76 сержантны бла  аскерчини. Бу эсгертме  Нальчик ючюн къазауатда халкъны жигитлигини энтта бир шагъатыды.

Аскер махтаулукъ

Уллу Ата журт урушну фронтларына 20 мингден аслам нальчикчи чакъырылгъандыла,  жарсыугъа, аладан   9 минги Туугъан журтубузну жалынчакъсызлыгъын къоруулай  жанларын бергендиле.  Ата журт урушну жылларында кёргюзтген батырлыкълары ючюн  Нальчикни 8 инсаны Совет Союзну Жигити деген даражалы атха тийишли болгъандыла, 10 мингден асламы орденле эм майдалла бла саугъаланнгандыла.

Нальчикни эркинлиги ючюн сермешледе деменгили къыралыбызны тюрлю-тюрлю жерлеринден, кёп миллетлени мингден аслам уланы жанларын бергендиле.  Уллу Ата журт урушну жылларында кёргюзтген батырлыгъы ючюн Нальчик 1985 жылда Ата журт урушну орденини 1 даражасы бла саугъаланнганын да белгилерчады.