Эки тау – эки деменгили шайыр

Ахыры. Аллы байрым кюнню номеринде басмаланнганды.

1959 жылда Кязимни юбилейин биринчи кере белгилегендиле. Бу ишде Къулийланы Шууаны жашы Къайсынны, аны къураучунуча, магъанасы айтып-айтмазча уллу эди. Ол иш малкъар халкъ туугъан жерине къайтхандан сора уллу культура-тарых магъананы тутханды. Къайсынны орус тилде «Свет народной души» деген доклады терен илму мурдорда жазылгъан эди эмда халкъны жюрегин къозгъагъан эди, нек дегенде, ол Мечи улуну поэтикалы фахмусун эмда малкъар литератураны андан ары айныуунда аны магъанасын биринчи кере ачыкълагъан эди. «Кязим, - дегенди Къулий улу, - ол бизни халкъыбызны бетиди эмда ёхтемлигиди. Ол Кавказны бек тауушлукъ поэтлеринден бириди, аны кёп халкъла билирге керекдиле».

- Ол тыш жерде ёлгенди, - деген эди Къайсын. – Аны къабырын туугъан жерини жауунлары жууаргъа, аны юсюне аны къарлары жауаргъа, аны юсю бла Элбрусдан Казбекге баргъан булутла учуп ётерге керек эдиле; кёк бийиклигинде аны поэмаларын окъуй баргъанча, тау къушла къанат къагъып учаргъа керек эдиле. Къайсынны бу жюрекни къозгъагъан сёзлери Советлени Юйюню залында олтургъанланы барысын да сейир этдирген эдиле, ала аны аламат докладына уллу эс буруп тынгылагъандыла.

Ол заманда къууанчлы ингирге къатышхан Къабарты-Малкъарны халкъ артисти Маммеланы Ибрагим былай айтхан эди: «Къулийланы Къайсынны юбилей докладына биз барыбыз да солууубузну алмай тынгылагъан эдик. Ол малкъар халкъны туугъан жеринден кёчюргенлери Мечиланы Кязимге билмей тургъанлай келген уллу жюрек къыйынлыкъ, уллу палах эди дегенди. Кязим туугъан таулары Ушбаны, Казбекни, Минги тауну башлары къалай мудах болгъанларын кёзю бла кёргенди, къарт кишилени бла къарт къатынланы, тиширыуланы бла сабийлени жюрексинип жилягъанларын эшитгенди. Бу затланы барысына да ол бек жарсыгъанды, аны халал, огъурлу жюреги бу уллу къыйынлыкъгъа тёзмегенди. Кёп да бармай а, поэт ачыудан ёлгенди». Ол сёзледен сора мени кесими, башхаланы да кёз жашларыбыз акъгъан эдиле.

Къайсын, ораторча, кючлю сёлеше эди, Кязимни назмуларын кёлюнден окъуй эди, уллу залда олтургъанланы эслерин саулай да кесине бургъан эди. Кёпле Кязимни юсюнден, аны поэзиясыны юсюнден би­ринчи кере эшитген эдиле. Къулийланы Къайсын Мечиланы Кязимни жангыдан ачхан эди деп айтырча эди. Ол заманда депортацияны кезиуюнде кёп жылланы сёз айтылмай эмда унутулуп тургъан малкъар халкъны жамауат-политика эм культура жашауунда бу доклад уллу ма­гъананы тутхан эди.

1939 жылда Кязимни да, мени да СССР-ни Жазыучуларыны союзуна членнге алгъанларын мен унутмагъанма. Биз бирге олтуруп, бирсилеча, тынгысыз болуп тургъан эдик. Ол жыйылыуда Москвадан келген Юрий Либединский да бар эди. Жазыучуланы союзуна алгъанлары бла ол бизни бек биринчи алгъышлагъан эди.

Ахырында Къулийланы Къайсын малкъар халкъны суратлау культурасын окъуп билиуде жангы жол ачхан эди, - деп айтыргъа сюеме. Анга бек уллу ыспас этебиз».

Былайда Къулийланы Къайсын Мечиланы Кязимни бизни литературабызны мурдорун къурагъан адамныча, ёмюрлюк махтаулукъну сыйлы пьедесталына кётюргенден сора да, малкъар халкъны акъылманыча, терен оюмлу интеллект ёхтемлиги болгъанын да чертирге керекди.

Кёчгюнчюлюкню жылларында малкъарлыла Кязимни зикирлерин бир бирлерине кёлден айтып тургъандыла. Ала ол зикирледе ниет къытлыкъгъа, туугъан жерлерине термилиуге эмда тансыкълыкъгъа дарман, жюреклерине хошлукъ излегендиле.

Тарых кёргюзтгеннге кёре, халкъны кючюн эмда таукеллигин къурутургъа жарамайды, аллай онг да жокъду. «Интеллект арыйды, - дегенди немецли философ А. Шопенгауэр, - таукеллиг а арымайды». Тюз айтылгъанды. Тюзлюк хорларыгъына малкъар халкъ къаты ийнаннганды, темир эм къурч кибик, бюгюлмей тургъанды, ышаныуун тас этмегенди.

Мечиланы Кязим ниет-адеп-къылыкъ жаны бла кёп зикирле къурагъанды. Назмучу алада жашауну къыйматын, аны къысхалыгъын, бу дунияда бир зат да ёмюрлюк болмагъанын терен философия халда кёргюзтгенди. Бир киши да кесин ёмюрлюк сунмасын дегенди:

Бир жан умут этмесин,

Бу дунияда жашаргъа, -

Узакъ, узун хар заман

Дуниядагъын ашаргъа.

Кимди ёлюмню сюйген,

Айтчы бир жууап манга?

Жюз минг жыл жашасанг да,

Ол кёп кёрюнмез санга.

Мен къоба тебиресем,

Чум таякъгъа таянып.

Анда боюн салырма,

Ёллюкме деп, ийнанып.

Зикирле Кязимни поэзиясыны уллу ниет байлыгъы болгъан дин-философия шедеврлеридиле. Алада ол малкъар халкъны ниет культурасыны айныуунда дин-философия, социальный адеп-къылыкъ эм этика проблемаланы кёреди.

Зикирле назмучуну чыгъармачылыгъыны 25 процентине жууугъун тутадыла. Артыкъда «Дуния» деген зикири кимни да терен сагъыш этдирирчады. Анда ол антология эм гносеология жаны бла жашауну бла дунияны бирлигини ёмюрлюк проблемаларына къарайды. Былайда ол жашау ёмюрлюк болмагъанын, хаух болгъанын, адам бу дуниягъа келгенича, кетген да этеригин айтады. Ол а битеу адам улуну жашауунда бола келген затды:

Дуниягъа чыкъгъан адам

Сен ёлюмге хазыр бол.

Ёлюмге мадар билген –

Жууабын айтсынчы ол.

Дуниндап кетген адам –

Келмейди бери къайтып.

Не бек къоркъсакъ да, ёлюрбюз.

Не этеме муну айтып.

Кязим малкъар халкъны тарыхына философия жаны бла ниет-адеп-къылыкъ жарсыугъаа биринчи кере къарагъанды. Аны хайырындан малкъарлыла бир цивилизациягъа, аны ниет кенглигине киргендиле. Ол малкъар халкъны дин жаны бла жарыкъландырыуда уллу магъананы тутханды. Ислам ниет-адеп-къылыкъ культураны, Фридрих Энгельс айтханнга кёре, адам улуну деменгили акъыл байлыгъы жаратхан Къуранны магъанасын социальный-философия жаны бла ангылауда да.

Жарсыугъа, Кязимни зикирлери орус тилли окъуучуну байлыкъларына айланырлары ючюн шёндюге дери да орус тилге кёчюрюлмегендиле. Ол а бизни бек уллу кемчилигибизди, назмучуну чыгъармачылыгъын окъууда бек уллу жартылыкъды.

Былайда Мечиланы Кязимни бла Къулийланы Къайсынны ниет байлыкъларын социальный-философия жаны бла терен тинтиуню биз алыкъа къолгъа алмагъаныбызны белгилерге сюеме. Халкъыбызны битеу дуниягъа ма ол экиси махтаулу этгендиле. Биз кесибизни деу жашларыбыз бла ёхтемленирге керекбиз. Аланы барысы да туудукъларыбызны алларында закий адамларыбызны атларын эстафета жарыгъыча элтирге борчлу этедиле. Кеси халкъыбызны аллында ол бизни миллет, граждан эм илму борчубузду. Ата-бабаларыбыз къойгъан ниет байлыкъ – ол тёлюден тёлюге ёте келген социальный эсибизни деменгили ниет феномениди. «Туудукъла, - дегенди римли историк Тацит, - хар кимге да къыйынына кёре багъа бичедиле».

Кязим арап, перс, тюрк поэтлени бла жазыучуланы чыгъармаларын оригиналында окъугъанды. Аны Хожа Ахмат Яссауи бек сейир этдиргенди. Ол орта ёмюрню бек уллу поэтлеринден бириди. Аны тюрк тилли халкъланы поэзияларыны мурдорун салгъаннга санайдыла. Битеу да тюрк тилли дунияны суратлау литературасын айнытыуда бла эмда ниет-адеп-къылыкъ жаны бла жарыкъландырыуда Ахмат Яссауини къыйыны уллуду.

Турцияны белгили жамауат политика къуллукъчусу Намык Кемал Зейбек Хожа Ахмат Яссауи бизни ниет дуниябызны мурдор ташыды дегенди. Ол тюркню литература тилини магъанасын бийикге кётюргенди. Аны назмуларын Бегийланы Абдуллах малкъар тилге бек аламат кёчюр- генди.

Уллу поэт, XI ёмюрню айтхылыкъ гуманисти Ахмат Яссауини ёлюмсюз назмулары Кязимни кёз къарамыны, дунияны кёре билиуюню эмда дунияны ангылай билиуюню къуралыуунда уллу магъананы тутхандыла. Бегийланы Абдуллах 2008 жылда Нальчикде «Бармакъ ызларым» деген ат бла басмалагъан китабында Хожа Ахмат Яссауи Мечиланы Кязимни устазы болгъанды, ол аны бек багъалагъанды, хар заманда да сёз эм жол нёгерине санагъанды, деп жазады.

Миллет жангырыулукъну болумларында Мечиланы Кязимни зикирлери ёсюп келген жаш тёлюню кёз къарамыны къуралыуунда эмда малкъар халкъны этнокультура байлыгъы бла менталитетин сакълауда магъаналы жерни аладыла.

Дунияны бла адамны жашауун ангылауда Кязимни кёз къарамы башхаракъ болгъанды. Дунияны эмда адамны жашауун назмучу кимден да уста ангылагъанды, ол анга аналитика кёзден къарагъанды. Мечила­ны Кязимни бу жаны бла оюму шарт жашауну адеп-къылыкъ жаны бла игилендириуге бурулгъанды, дуния ачы боранча, болгъанын унутургъа жарамазлыгъы айтылгъанды. Ол былай жазгъанды:

Дуниягъа ийнанмагъыз,

Ёлюмню унутмагъыз,

Дунияны къууанчына

Узакъ умут тутмагъыз.

Дуния бир аман затды –

Ийнандырады заман.

Акъылы болгъан киши,

Ийнанмаз анга, баям.

Дуниягъа ийнаннганма,

Ёлюмню унутханма.

Жаш ёмюрюм кетгинчи,

Узакъ умут тутханма.

Ахыратны унутханма,

Дуниягъа къыйналгъанма.

Сормай, уруп жыгъар деп,

Энди уа ийнаннганма.

Белгилисича, XIX ёмюрде малкъарлыланы бир къауумлары мажюсюлюкню жюрютгендиле. Халкъны бир дини, уллу Аллахха бир кибик ийнаныулугъу болмагъаны Кязимни бек тынгысыз этгендиле. Oл къыйын ишни – дуниягъа кёз къарамны эмда дунияны кёре билиуню тюз жолгъа салыуда аны къыйыны бир да болмагъанча уллуду. Кесини халкъын ислам динни культурасын айнытыуну битеулю цивилизация жолуна буруугъа уллу кюч салгъанды. Халкъны ол жанына ийнандырып, Кязим дунияны кёре билиуде жангы кёз къарамны къурагъандан сора да, адамланы акъылларында культура-историялы эмда миллет сезимлерин да жангыртханды. XIX ёмюрню экинчи жарымында малкъар халкъны жамауат-политика эмда культура жашауунда Мечиланы Кязимни бек уллу къыйынларындан бири да олду. Аны юсюнден ол кесини «Биз дин къарындашлабыз» деген назмусунда бек тынгылы айтханды.

Ол затланы барысы да поэт халкъланы шуёхлукълары ючюн чынтты кюрешчи болгъанына шагъатлыкъ этедиле. Адамланы бирикдириуде динни къыйматын эмда магъанасын тюз ангылагъанды, битеу дунияда жюрюген динлени баш борчлары да алай болгъанын уста билгенди. Жашауну дин-философия жаны бла ангылауда аны билимини уллулугъун да биз бу затда кёребиз.

Мечи улу малкъар халкъны тарыхында сау ёмюрню тутхан адамды. Аны хайырындан малкъар халкъ ислам динни культурасыны байлыгъыны ызына киргенди. Алай бла Кязим кеси халкъыны намыслы дин таматасы болгъанды. Былайда бизни халкъыбызны историясында миллетни къадары ючюн аныча жарсыгъан, къайгъыргъан бир адам да болмагъанын айтыргъа керекди. Байла уруннган халкъны къыйыны бла бютюнда бай болургъа, аны унукъдуруп жашаргъа сюйгендиле. Артыкълыкъгъа бла кюйсюзлюкге налат бере, назмучу 1912 жылда былай жазгъанды:

Жер къармагъан къара къоллу адамла,

Кюн кюйдюрген гуппур белли адамла,

Къуруп жерден зулмучула, аманла,

Къачан келир сизге азат заманла?

Къара чарсда кюн отуна тёзгенле,

Байла ючюн этин-бутун эзгенле,

Ачдан, сапдан азып аралгъан кёзле...

Амалым жокъ, тилек этгенден ёзге!

Мечиланы Кязимни поэзиясына Расул Гамзатов, Алим Кешоков, Михаил Дудин, Нафи Джусойты, Станислав Рассадин, Дмитрий Бычков, Лев Ошанин, Анатолий Сафронов, Сюйюнчланы Азамат дагъыда кёп башхала уллу багъа бергендиле.

Михаил Дудин Кязимни туугъан эли Шыкъыда болгъанында былай айтханды: «Къайсынны сукъландыргъан эмда сейир да этдирген жигит инсан, аны насийхатчысы, акъылман эмда поэт, малчы эмда темирчи, акъ сакъаллы таулу, акъсакъ Кязим, тарых бла къадар малкъар халкъны сынауун бла культурасын анга жыйышдыргъан адам мында жашагъанды».

Кесини устазына уллу багъа бере, Къайсын былай жазгъанды: «Мечиланы Кязим малкъар таулада адамланы бек айтхылыкъларындан бириди... Биз барыбыз да бюгюнлюкде аны туугъан литературабызны мурдорун салгъан, аны озгъан бир заманда да болмагъан миллет поэтге, сёзню закий устасына, кесибизни ёхтемлигибизге санайбыз. Кязим Важа Пшавелича, Коста Хетагуровча, Габдулла Тукайча, Абай Къонанбаевча, уллу адамды.

Бюгюнлюкде тауланы деу жашы Мечиланы Кязимге уллу сый-намыс бере, хурмет эте, ол эки ёмюрню чеклеринде, историяны къыйын кезиулеринде малкъар халкъны ниет жашауунда уллу магъананы тутханын айтыргъа сюеме.

Малкъар литератураны мурдорун салгъан, бизни халкъыбызны ниет атасыны маданият-тарыхлы байлыгъыны социал-философия жаны бла терен ачыкъларгъа бир адамны къолундан келлик тюйюлдю, ол жаны бла кёп алимлени бла тинтиу ишни бардыргъанланы кюч салып кюрешиулери керекди. Мечиланы Кязимни аты бизни халкъыбызгъа файгъамбарны атыча сыйлыды. Ол малкъар халкъны историялы жашауунда ёмюрледе да аллай болгъанлай къаллыкъды».