Туугъан жерден айырылыуну мудах чакълары

Ахыры. Аллы 13 июньда басмаланнганды.

Бир жол таулу къызчыкъла, тенгшичикле, гокка хансла юсюн басып къоюучу бир талачыкъны эслерине тюшюрюп, ары тебиредиле. Элден чыкъдыла. Талачыкъда бютюнда кёп къызыл шах-шахла ёсюучю эдиле. Аллай бир кёп, талачыкъны юсюне къызыл къумач тартылып къалгъанча. Ары жетип, къызчыкъла шах-шахладан къысымчыкъла этип, къайтыргъа умут этдиле.

Тохтау жокъ, ашыгъыргъа керекди. Шах-шахла ёсген талачыкъ алыкъа иги кесек узакъдады. Ойнай-кюле, къызыулукъгъа да артыкъ эс бурмай, сабийле кырдыгындан эсе юзмези асламыракъ бир жерге жетдиле, ала барлыкъ жерлерие жууукълаша келедиле. Алгъа тюрсюнлю гокка хансла тюбейдиле: акъла, кёкле, сарыла, аланы араларында аз-аздан шах-шахла да. Ала кёпден-кёп кёрюне башладыла. Ма энди уа къызчыкъланы аллында жаланда къып-къызыл шах-шахла. Ала асыры къалын ёсгенден, энди бир башха гокка хазна эсленмейди, къайры къарасанг да – тала саулай къызыл къумач бла жабылып къалгъаннга ушайды. Сабийле, къууанч тыпырлы болуп, шах-шахладан кеслерине бирер къысым жыйдыла.

Бир женгил аязчыкъ, уруп-уруп, ётеди. Къайдан келеди ол, сюйюнчю айтхан кибик, аз аязчыкъ, кюнде бираз жылынып жетген. Олму кёллендирди сабийлени дагъыда тёгерекни, тийрени кёрюр ючюн, тала ичи бла алгъаракъ барыргъа, - гюл къысымлары да къолларында. Аязчыкъ къайдан келгенине уа ала энди тюшюндюле.

Тамашаны уллусу уа ма энди кёрюндю: сабийлени андан ары жолларын кесерге деп жаратылгъанча, бир уллу суу таланы ичи бла жагъаларын жалай бара эди. Андан ургъан аяз энди иги да сезиледи. Бу Чуй тюзюнде баргъан кенг эм терен илипин эди. Аты уа – БЧК (Большой Чуйский канал). Тюздеги элледе жашагъан кёчгюнчю таулула анга «Бычыка» деучю эдиле.

Сабийле тохтап къарайдыла бу «черек» дерге тийишли болгъан илипиннге. Узуну бла къарасанг, бу деменгили илипинни сууу кёзкёрмезде тас болады. Эни бла къарасанг а, жаланда жомакъда айтылыучу сарыуекни сыртычады, толкъун а бир да эслемезсе, не уллусун, не ууагъын. Теренди Бычыка. Къызчыкъла, анга къарап, масагъат этедиле. Ала жай солууларында эл ортасындагъы кёлде сау кюн узуну жууунуп туруучуларынмы эслерине тюшюредиле? Огъесе, ол кёлню, жюзюп, бир жагъасындан бирси жагъасына ким алгъа жетер деп, эришиучюлеринми? Энди уа, илипинни жанында тохтап, неге сакъ шошайдыла? Бычыка эди аланы эслерине сакълыкъ сезим кийирген. Аны терен толкъунларын кёргенлери да къызчыкъланы жюреклерине бир тюрлю ауурлукъ келтире эди. Энди ала не айтыргъа, не этерге да билмейдиле.

Биринчи болуп, Асият эсин жыйды да, къыз нёгерчиклерине бир соруу берди:

- Айтчыгъыз бир: «Бычыканы бу жагъасындан аргъы жагъасына, къоркъмай, жюзюп чыкъсанг, санга Кавказгъа къайтыргъа эркинлик беребиз», - деселе, не этер эдигиз? Жюзермегиз?» Сабийле, илипинни да оюнчакъ халда хайырлана, ёчешиуге кирдиле, аны оюннга айландырдыла. Сёз оюн сабий къызланы тирилтди.

- Ёлсем, къалсам да, жюзерем, - деди таукел, биринчи болуп, Асли.

Сагъышлы эди акъыллы къызчыкъ  Жамиля уа. Ол ангылай эди: не къаты соруугъа да керти жууап берилгенликге, ахырында уа, сюйсенг-сюймесенг да, Бычыканы аргъы жагъасына жюзюп чыгъаргъа керекди. Жамиля уа элдеги кёлде окъуна жюзе билмейди. Тюз да Асият Жамиляны аллына келип, сорууун берирге, Жамиля, аны ауузуна чабып, эсине келгенни, ачы кертини барына эшитдирип айтды:

- Хы, мен да сизнича, не къыйын ишни этсем да, Бычыкадан жюзюп ёталмам. Да сора мен - мында, Кавказ а – анда, бир бирден бек узакъда къалабыз. Алай тюйюлмюдю? Мен кесибизни школубузну къатындагъы кёлге окъуна, жюзе билмегенимден, базынып, киралмайма.

Къызчыкъла шош болдула. Бетчиклерине къарасанг, - мугурайып. Жамиляны сёзлери аланы жукъудан уятханча этдиле. Ауур эдиле ол керти сёзле, баргъан жолунгдан хор бла артха бургъанча. Умут алгъа учундургъанлыкъгъа, жашау болум а – огъурсуз, кёчгюнчюлени онгун къурутхан.

Элден Бычыкагъа дери ойнай-кюле келген сабийле энди жарсыулудула. Андан ары ойнар кёллери чёгюп, ала юйлерине къайтырларын эслерине келтирдиле. Хар бири жерден гюл къысымчыгъын алды. Болсада Бычыкадан жылынып келген аязчыкъ шах-шахчыкъланы бираз къурутупду. ... Бара эдиле сабий къызла артха, эл таба. Юйлерине жетгенлей, ала шах-шах къысымчыкъларын кими кружкадагьы, кими банкадагьы суугьа салдыла. Шах-шахчыкъланы бирлери, сууда эс табып башладыла, алай сабакъчыкълары бюгюлгендиле, ёрге тюзелалмайдыла. Кёбюсю, ариу башчыкъларын энишге ийип, ёлю жукъуларына батдыла. Битимге да, адамгъача, къыйын болур туугъан жеринден айырылыу.