Акъыллы устазча, жарыкъландырыучуча, чынтты патриотча къалгъанды эсде

Таулу халкъла, къысха тарых заманны ичинде къарангылыкъдан къутулуп, жыйырманчы ёмюрню ахырына Россейни (СССР-ни) билимли халкъларыны санына къошулгъандыла. Юлгюге Къабарты-Малкъарны келтирсек да тамам сунама. Ма ол минг адамгъа тергегенде бийик билимлилени саны бла ол заманда СССР-де алчыладан бирине саналгъанды. Ол а революциядан сора биринчи аламат жарыкъландырыучуланы-устазланы хайырындан да болгъанына киши даулашырыкъ болмаз. 

Отузунчу жыллада, артда уа урушдан сора да  аллай адамларыбыздан бири Улакъланы Магометгерийни жашы Зейтун болгъанды.  Ол Лашкутада башланнган билим берген классланы окъутханды, артда уа элни жангы школуну биринчи директору да болгъанды.  Уллу Ата журт уруш башланнганда уа  Зейтун Магометгериевич  ВЛКСМ-ни Элбрус райкомуну биринчи секретары эди.

1941 жылны кюз артында ол миллет атлы дивизиягъа кеси ыразылыгъы бла къошулады. 1942 жылны жаз башында, немисли аскерле Кърымгъа киргенлеринде, аны бу жарым айырыкамны къоруулар ючюн къуралгъан энчи комсомол бригадагъа политрук этип жибередиле да, Кърым азатланнгынчы ол аны къоруулагъанланы санында сермешгенди. Ызы бла  Сталинград ючюн баргъан къазауатха киргенди, Польшаны бла Чехословакияны азатлаугъа къатышханды. Жигитлиги ючюн  Ата журт урушну экинчи даражалы орден эмда кёп майдалла бла да белгиленнгенди.

Фронтдан Улакъланы Зейтун 1946 жылда къайтханды, алай мамыр жашауун туугъан жеринде угъай, Къыргъызстанда бардыргъанды.1957 жылда уа Улакълары  Къабарты-Малкъаргъа къайтадыла. Мында Зейтун кесини устазлыкъ ишин бардырып башлайды. Юй бийчеси Радимхан бла бирге ала   9-чу номерли интернат школда 20 жылны уруннгандыла. Тёрт къыз бла эки жаш да ёсдюргендиле.  Ала окъутхан эмда юйретген сабийледен республиканы айныууна уллу къошумчулукъ этген кёп  алимле, инженерле, устазла эм башха устала да чыкъгъандыла.

Зейтун Магометгериевични сабийлени патриот ниетде, ариу къылыкълы юйретиуде къыйыны уллуду.  Ол школда къурагъан археология-этнография кружокну аты саулай республикагъа да айтылгъанды. Аны ишине тамата классланы окъуучулары, башха жаш адамла да тири къатышхандыла. Ма аланы излеу ишлерини хайырындан сейир тарых шартла, башха затла да жыйылгъан эдиле. Артда  ала малкъар халкъны тарых-этнография музейине киргендиле. Ол музейге Улакъланы Зейтун он жылдан артыкъ заманны таматалыкъ этгенди эмда аны ким да юлгюлю учреждениягъа, элни маданият-жарыкъландырыу ишини арасына айландыргъанды.

Ол жамауат ишге да тири къатышханды, Кёнделенде урушну, урунууну да ветеранларыны биригиуюне таматалыкъ этгенди. Аны бла бирге уа  чыгъармачылыкъ ишин да бардыргъанды. Халкъыбызны тарыхын тинтиу бла да кюрешгенди, андан хапары да уллу болгъанды. Кёп жылланы ичинде къарачай-малкъар фольклорну жыйгъанды. Къабарты-Малкъар илму-излем институт бла бирге илму экспедициялагъа да баргъанды. Институтну къол жазмаланы архивинде «Улакъланы Зейтунну фонду» да ачылгъан эди. Анда  сабий фольклордан башлап нарт эпосха дери къарачай-малкъар жомакъланы, таурухланы, айтыуланы бек бай материаллары жыйышдырылыпдыла.

Ма алагъа кёре басмаланнгандыла аны  «Буруннгу таурухла бла хапарла», «Малкъар халкъ жомакъла»  деген китаплары. Аланы кёлден халкъ чыгъармачылыкъ бла кюрешген алимле кеслерини илму ишлеринде кенг хайырланадыла. Ол китапладан  ата-бабаларыбызны юслеринден кёп хапар билирге боллукъду, аны бла бирге  ала  сабийлени туугъан жерлерин багъаларгъа, аны сюерге, анга кертичи болургъа юйретирге да уллу себеплик этедиле.

-Атабыз малкъар халкъ жомакъланы, элберлени, нарт сёзлени,  жырланы гитчелигинден окъуна жыйып башлагъан эди. Атасындан эртте ёксюз къалып,  анасы къайынлары бла тургъанды. Зейтунну аппасы Жантууланы Исмайыл ёсдюргенди. Ол окъуй, жаза билмегенди, алай халкъ таурухланы, жомакъланы устасы болгъанды. 

Аны гитче малчы мюлкю болгъанды. Жайда ол малларын жайлыкълагъа чыгъаргъанды. Туудугъун да биргесине алгъанды. Ингирликде къошчула отну къатына жыйылгъандыла, абаданла жомакъла, таурухла айтхандыла, жырлагъандыла. Жашчыкъ гитчелигинде эшитгенин ёмюрден ахыргъа эсинде тутханды. Артда ала уа аламат китапла болуп чыкъгъандыла, - дейди филология илмуланы доктору, профессор Улакъланы Зейтунну жашы Махти.

Зейтун Магометгериевични баш магъаналы китабына уа «Кёнделенни» санаргъа керек болур. Ол 1972 жылда басмаланнганды. Анда автор архив материалланы, экспедицияда жыйгъан эмда басмаланнган шартланы да хайырланып, элни тарыхын кёп жаны бла ачыкълагъанды. Революциялы къазауатны бла граждан урушну кезиуюне анда иги кесек эс бурулады.  Ол жыллада кёнделенчиле къызыл аскерчиле бла бирге революция ишлеге тири къатышхандыла. Деникинчиле Малкъарны арасы болуп тургъан Кёнделеннге дерт жетдирирге кюрешгендиле. Артда элни къоруулаучуларыны жигитликлерине сейир этип, диникинчи офицер былай жазгъан эди: «Къызыл Кёнделен  межгитгеча  жалан аякъ, килисагъача жалан баш кирирча даражагъа тийишлиди».

Кеси урушха къатышхан адамча Улакъланы Зейтун  бу китапда бир эллилерини жигитликлерине да баш урады. Уллу Ата журт уруш башланнганда элден 1600 адам фронтха кетгенди,  800 андан къайтмай къалгъанды.

-Мени насыбым тутхан эди Зейтун Магометгериевич бла аны ахыр жылларында тюбеширге, ушакъла бардырыргъа да. Ол чынтты таулу киши болгъанды, шёндюгю замандан да терен ангылауу, билими да бар эдиле. Ол манга эгечден туугъан деучю эди (аны жууукъ тиширыуларындан бири Псыгансууда Ивановладан болгъанды), къайда болсакъ да, мени кесини къатында олтуртмай къоймагъанды. Мен таматала бла олтурургъа ийменнген да эте эдим, алай манга аны бла сый-намыс берилгенин да ангылай эдим.

Зейтун Магометгериевич бизни эсибизде уллу харфла жазылыргъа тийишли акъыллы устазча, жарыкъландырыучуча, къыралыны, халкъыны патриотуча къалгъанды,- дегенди РАЕН-ни академиги Пётр Мацевич Иванов.