Тауланы бла таулуланы жырчысы

Тёппе улу  искусствогъа келген чагъында бизни къыралыбызда миллет суратлау школла къурала эдиле, суратчыла халкъларыны ёмюрлюк хазналарын тинтип, ол чексиз байлыкъны ачыкълап башлагъан эдиле. Баям, Хызыргъа бу жаны бла ишлеген тынчыракъ да болгъан болур, аны атасыны – фахмулу жазыучу Тёппеланы Алимни сынауу да таяннган ташы болгъанды. Хызыр И.Е. Репин атлы сурат, скульптура эм архитектура институтну бошагъанды, алай бийик билим алгъандан сора жолун, темаларын,  энчи хатын излеп башлагъанды. Жаш суратчы, битеудуния маданиятны билгени бла чекленмей, не заманда да ёз халкъыны тин байлыгъын да  терен тинтгенди, сюйгенди. 

Таулула сёзге да устадыла, жомакълада, жырлада, тепсеулерибизде   хазыр сыфатла бардыла. Тёппе улуну тарыхыбыз бла байламлы ишлери да, шёндюгю жашауну суратлагъанлары  да бир кибик кючлюдюле. Кийизле, юйде хайырланылгъан адырла, таш хунала, къалала, алгъын эллерибиз – барысы да, заман аланы жутмагъанча, кёз аллыбызгъа келедиле, биз алагъа къарап, тоялмайбыз, ынналарыбызны-аппаларыбызны дунияларын тансыкълай. 

Тёппе улуну бек сейирлик ишлеринден бири «Кийизчиле»  деген суратыды. Анда тиширыула жаланда кийиз этмегенлери баямды, барысы да бирге жашаугъа кюч берген иш этедиле. Хар бир кийизге салгъан белгилерини магъанасы барды. Къууанч, къыйынлыкъ белгиле, тукъум тамгъала, кёкде жулдузла, ай, кюн – битеу дуния сыйынады кийизлеге! Хау, кийизле кёп халкълада бардыла. Алай хар бирини хайырланнган тюрсюнлери башхадыла, нек дегенде хар миллетни сынауу да башхады.

Таулуланы кийизлеринде боз, мор, акъ, къара тюрсюнле эсленедиле, кёзню къаматхан сары, къызыл эм алагъа ушагъанла жокъдула. Тёппе улу «Кийизчиле» деген суратында таулула сюйген бояуланы хайырланнганды. Тиширыуланы бетлерин, кийимлерин кёргенибизлей, ангылайбыз: таулуладыла. Бу суратда Тёппе улу жарыкъ фахмусуну хайырындан  таулу аналагъа хурметин, сюймеклигин  толусунлай  кёргюзталгъанды. «Кийизчиле» сурат  кёп кёрмючледе, шахарлада болгъанды. 

Кийизни, Тёппе улудан сора да, башха суратчыла тинтгендиле: ол миллет жашауну шартыды. Хызыр таулуланы юйлеринде адырларына, адамланы кийимлерине эс бурады. Суратчы кертичи болургъа борчлуду, миллет жашауну кёргюзте эсе.
Тёппеланы Хызыр билимли адам эди, ислам диннге, Къураннга да сейири уллу болгъанды. «Сыйрат кёпюр» деген суратында бу дуниядан адам башха дуниягъа къалай кёчгенин суратлагъанды.  Исламгъа кёре, ёлюм жокъду, адам бир дуниядан башхагъа кёчеди. Сыйрат кёпюр чач тюк кибик иничкеди, бичакъ кибик жютюдю. Алай тиширыу андан ётюп барады. Хызыр бу суратха кийиз накъышла да салгъанды: ала сыйрат кёпюрде бара тургъаннга кюч бередиле. Жарыкъ-къарангы, кюн-кече, сыйрат кёпюрню башында – жашау, тылпыу, тюбюнде уа – от, ёлюм: Тёппе улу хар адамны да сайлауу болгъанын кёргюзтеди. Гюняхны  сайлагъан отда кюеригин билдиреди. 

Хызырны битеу суратлары да  энчидиле, аланы бир кёрген унутурукъ тюйюлдю, башхала бла да алышындырыргъа онг жокъду. Философия, суратлау искусство, миллет  маданият – барысы да бир бирлери бла байланыпдыла. Дагъыда ишлери макъамладан толудула. «Кетиу» деген суратында сау адамла бир бири ызларындан сын ташла болгъанларын кёргюзтеди. Аны ким унуталлыкъды? Игиле, аманла, акъыллыла, акъылсызла, ариула, эршиле – барыбыз да сын ташла боллукъбуз. Тёппе улуну суратларында жашауну жасакълау, омакъландырыу жокъду, ол узакъды жомакъладан, болгъанны болгъаныча суратлайды, хау, къараучуну жюреги да чанчыр, ачытыр, къара сагъышла да бийлерле башын, алай акъгъа акъ деп, къараны эслемегенча этгенден не файда? 

Сёзсюз, Хызырны чыгъармачылыкъ ишлерине къарагъанда, аны атасы Тёппеланы Алимни китапларын да эсгересе. Ол къалай сейирди: къан бла байламлы чыгъармачылыкъ. Атасыча, жашы да  таулу халкъны жеринден законсуз кёчюрюлген темагъа аслам эс бургъанды. Анга да сейир этерча тюйюлдю. Ол кезиуде бизни миллетибизни толусунлай къуруп кетиуден таулу анала сакълагъандыла. Хызыр ол кезиуню ачыкъ кёргюзтеди: адам тёзалмазлыкъ, чыдаялмазлыкъ, жюрегине сыйындыралмазлыкъ къыйынлыкъча. Сабийле бла къартла къырылгъан жылла. Ийнекле, къойла, башха малла иесиз къалып, жунчугъанлары къараучуну титиретеди. 

Тауда адамла малчылыкъ бла кечиннгендиле, аны себепли алагъа къарамай, аш- суу бермей бир заманда да къоймагъандыла. Дорбунда сюрюуню сакълап ит, ала барысы да ачдан ёлгенлери шёндю окъуна айтылса, биз кёз жашларыбызны  тыялмайбыз. Тёппеланы Хызыр а таулуланы машиналагъа жюклеп элтип кетгенде, малланы ёксюзлюклерин, алагъа да жетген къыйынлыкъны   кёргюзтеди. Хызыр адамланы эм аланы малларын бир бирлеринден айырмайды, аны  кёчгюнчюлюкге жораланнган суратында таула, эл, адамла, малла – барысы да бирча къыйынлыкъны къапханындадыла. 

Тёппеланы Хызыр таулуланы дунияларын тауланы юсю бла ачыкълайды. Къатылыкълары да – тауладан, ёхтемликлери да аладан. Адам жашагъан жери бла байланып къалады, аланы бир бирден айырырча онг жокъду. Хызыр таулуну бла тауланы бирликлерин суратлау искусствону амаллары бла кёргюзтгенди. 

Фахмулу суратчы эди Тёппе улу, алай аны дагъыда бир иши бар эди – устазлыкъ. Нальчикде Искусстволаны колледжинде да ишлегенди, Тюркге кёчгенинден сора да жаш адамланы юйретиуюн бардыргъанды. Тюрк жылларында этген ишлеринде ислам дин кёбюрек эсленеди: межгитле, дин бла байламлы белгиле. 

Тёппеланы Хызырны автопортретлеринде биз кесини ич дуниясына кетген адамны кёребиз, алай болмаса, ол чыгъармачылыкъ ишлеринде аллай бийик жетишимлеге да жетмез эди. 

Аны Нальчикге къайтыргъа  умуту бар эди, айхай, жашауу замансыз юзюлюп къалгъанды. Алай, суратчы ёлгенден сора, КъМР-ни Миллет музейинде  болгъан кёрмюч ол  кеси бери  къайтханча кёрюннген эди. Бек фахмулу болгъанлыкъгъа, ол саугъа излемегенди… суратчыгъа керекмидиле ала? Бек керекли ишин ол  толусунлай тамамлагъанды: дуниягъа  таулу халкъны жашаууну юсюнден сейирлик суратла саугъалагъанды.