Тыш адетле кесибизникиледен ашхы нек кёрюнедиле?

Жашау бла бирге кёп зат да башха тюрлю бола барады. Ол санда  миллетни ата-бабаладан келген тюрлю-тюрлю адетлери да. Сёз ючюн 30-20 жыл мындан алгъа бардырылгъан таулу тойланы бла бюгюнгюлени башхалыкъларын шарт кёребиз. Бу кезиуге  халкъыбызда бир ненча тёлю ёсюп, кеслери юйюр къурарча болгъандыла. Алай аланыасламыны алгъыннгы къууанчланы, тойланы юслеринден аз да хапарлары жокъду деп таукел айтырчады.  Ала кёрген ресторанла бла кафеледиле. Былай барса уа, хал бютюн да осалгъа кетерикди.

Тойлагъа барыбызгъа да терк-терк жюрюрге тюшеди. Асламыбыз аланы жаратабыз деп айталлыкъ тюйюлме. Алада берекет эсленмегенинден байшлайыкъ. Былайда тюз ангылагъыз. Сёз байлыкъны угъай да, тойларыбызда болуучу берекетни юсюнден барады. Хау, халны башха тюрлюсюн билмеген жаш адамладан сурам азды. Битеу бу жумушлагъа абаданла оноу этерге керекдиле деп, мени оюмум алайды. Сёзсюз, жаш адамланы излемлерине да эс бёлюрге борчлубуз. Къалай десенг да, ол аланы къууанч кюнлериди. Алай бизни миллетибизде жюрюген жорукъладан бла мардаладан чыкъгъанкезиулени уа ахырысы бла да къабыл кёрмезге керекди. Сёз ючюн битаулу жаш башха миллетни келечисин алады. Сора тоюнда къонакъланы кёллерин алыргъа чакъырылгъан артистлени араларында  шаркъ къыралланы тепсеулерин тепсеген тиширыу  да бар эди. Ол абаданла олтургъан жерде тепсеп башлайды. Ол тепсеуле къаллайла болгъанларын барыбыз да билебиз. Аны юс кийими да къонакъланы бир къауумун уялта эди. Къарны, киндиги ачыкъ костюм… Былайда бир соруу тууады: «Малкъар юйюр къуралгъан жерде, тойда бу тюрлю тепсеуле эм адамла неге керекдиле?». Абаданланы да бир бирлеринден уялта, аны бери чакъырмай къууанчны бардырыр амал жокъму эди? Бар эди. Быллай тапсыз шартланы жашауубузгъа кире баргъанлары ата-ана сабийлерини хар излемлерине «хау» деп баргъанданды. Юйюрде тынгылы оноучу болмагъандан тюбейбиз биз быллай осал шартлагъа жашауда.

Жангы «тёрелени» юслеринден айтханда, биринчи тизмеде  келинни бла киеуню  тукъумларыны абаданлары болгъан жерде бирге олтурууларыды.  Алгъын киеу той болгъан кюн болуш юйде тургъанды. Аны арбазда окъуна кёрюнюр эркинлиги болмагъанды. Келин да бетин ачыкъ этгинчи отоуундан тышына чыкъмагъанды. Къонакъла аны кёрюрге ары жюрюп болгъандыла. Бюгюнлюкде уа бирге олтургъандан тышында да, ала барып бирге тортну кеседиле. Аны бла келин къайын анасын сыйларгъа керек болады. Бир бирле уа, халкъ да къарап тургъанлай, эрлерине да къапдырыргъа буюкъмайдыла. Неда тойгъа бирге чыгъып тепсейдиле. Быллай адетге сыйынмагъан жумушла бир кавказ миллетде да болмагъандыла. Алай бюгюнлюкде аланы ала барысы да бир бирге ал бермей алгъандыла.

Бизни халкъда жыйын башчыны жашны къаршы жууугъу неда тукъумундан биреу тамамлап болгъанды. Бюгюнлюкде уа ол борчну къууанчны бардырыргъа чакъырылгъан жырчыланы боюнларына салып къойгъандыла. Не билеим, ахчаны тёлейме, ол къуллукъну да толтурсун дей болурла. Алай ол а бек осал адет болуп, халкъны жашаууна сингнге барады. Кесигиз сагъыш этигиз, шёндюгю 10-12 жыллыкъ жашчыкъла аны адет-тёре сунуп къоярыкъдыла. Нек дегенде ала башханы кёрмейдиле. Ол а айыпды. Бек-биринчиден, жашны тукъумуна. Ол  аланы араларында бу къуллукъну толтурургъа тийишли адам болмагъаныны шартыды.

 Энди байрамланы бардырыргъа чакъырылгъанланы юслеринде да тохтайыкъ. Бек-биринчиден, багъаланы юслеринден айтыргъа сюе эдим. Миллетибизни къолайлыгъы, бир къауумну айтмасакъ, алай уллу тюйюлдю. Кёпле тойланы кредитле неда ёнкючле алып ётдюредиле.  Сора адамла келтирген ахчадан тёлейдиле. Сора къууанчны ётдюрюрге чакъырылгъанлагъа 50-75 минг сомну 5-6 сагъатха  чыгъарып бериу сейир тюйюлмюдю? Артда тынгыласанг а: «Бетлери жокъду аллай багъала айтып. Алай не этгин, сабийинги жюреги жарысын ансы».

Кертиси бла да, багъаланы бир кесек тюшюрселе да боллукъ эдиле. Аладан сора да жырчыланы, къобузчуланы, дауурбасчыланы да санап тебиресенг, ол 130-150 мингнге жете кетеди. Бу багъагъа мен сурат алыучуланы къошмайма. Аланы араларында да бардыла болмагъанча кёп айтханла. Сора 200 минг сом чакълы ахчаны къуру  бу затлагъа берирге кимни къолундан келликди?

Жаш адамланы юйюрленмегенлерини сылтауу да ма быллай затла бла байламлыды шёндю. Кёп къызланы излемлерин тарталлыкъла бюгюнлюкде аздыла. Алай бла жаш тёлю юйюрлю болмай къалады. Бизде бир тёлю ёсгюнчю, хоншу халкълада экиси ёседи.  Миллетибизни саныны азлыгъы да анданды.

Сора шёндюгю тойлада байрамланы бардыргъанла тюрлю-тюрлю сейир эришиуле бардырыргъа тюзелгендиле. Аланы да асламы тышындан келгендиле. Бир къауумлары уа абаданланы алларында бардырмазчаладыла. Ол себепден программаны хазырлаугъа, анда не боллугъуна, не айтыллыгъына эс бёлюнсе иги боллукъ эди.  Хахай-тухай да кёплени чамландырады. Уллу сёлешиу бизни миллетни шарты тюйюлдю. Эр киши, тиширыу да кеслерин сабыр жюрютгендиле. 

 Аппаланы бла ынналаны асламы артыкъ ыразы тюйюлдюле шёндюгю халгъа. Алай алагъа тынгылагъан хазна адам табылмайды юйюрледе. Бек-биринчиден, ол затны юсюнден сагъышланыргъа керекди. Къартланы сёзлери чапыракъдан ётмеген дуния ол къаллай дунияды? Экинчиси, ата-анала, бютюнда анала, юйлерин, багъалы мебельлерине тойну кезиуюнде хата жетер эм ала аш ийис этерлерин сюймегенден, ресторанланы сайлайдыла. Былайда мен юйлери тар болгъанланы юслеринден айтмайма. Аллай болумну ким да ангылайды. Алай, адам уллу журту болуп тургъанлай сабийини къууанчын алгъынча ёз арбазында ётдюрюрге нек итинмейди? Эки жаны да рестораннга жыйылып,  ким кимни жанындан келгени ангылашынмай. Ол не тойду?! Мен ангылагъандан, ол затха адамланы жаланда бир зат тюртеди-эришмеклик. Танышлары багъалы ресторанда бардырып тойларын, ол а, факъырачы кибик, арбазында къонакъ къангала салып… Да сора уллу юйлени не себепден ишлейдиле? Неге керекди аллай артыкъ мюлк?

Арт заманда ресторанла жанлыла энтта бир сылтау тапхандыла- жууукъ тиширыула аш-суу этип арыгъан этедиле. Алай ол бош сёзледиле. Ол жарсыуну бек тынч кетерир онг барды поварланы бла официантланы юйюнге чакъырып. Ресторанны къоранчларындан ала къайда учуз келликдиле.

Дагъыда тойларыбызда келинни баш ауун алыу тёре да болмагъанча тюрленнгенди. Алгъын малкъар арбазлада ол жумушну тукъумдан акъылбалыкъ болмагъан жашчыкъ тамамлай эди. Ол мени кесимми да эсимдеди. Бюгюн а, нек эсе да, баш ауну чакъырылгъан тепсеучюлеге алдырадыла. Хау, жанындан къарасанг, ол жангылыкъ ариу да кёрюне болур. Алай адетибизге чюйре келгенини юсюнден а киши да сагъыш этерге сюймейди. Былайда: «Бир тыш эр киши аны башындан жаулукъну нек алыргъа керекди?» - деген соруу кеси аллына тууады. Бу халда энтта бир беш жыл барсакъ, хар зат да унутуллукъду.

Болсада, иги затланы къоя баргъанлыгъыбызгъа, сый бериуню уа унутургъа киши да ашыкъмайды. Бютюн аны танышларындан эсе байыракъ къураргъа къазауат этедиле. Алай, жашау кёргюзтгеннге кёре, алыкъын биреуню сыйына толу ыразы болгъан къайынла чыкъмагъандыла. Биреуню да ол юйюр чачылыудан сакъламагъанды. Да сора биз европалы тойланы аман юлгюлерин алып игилерин а тышында нек къоябыз былайда.

Ол дегеним, анда саугъаланы къонакъла жаш адамлагъа этедиле, аланы ал атламлары тынч болсун деп. Бизде уа жаланда жашны жууукъ-ахлусун ыразы этерге излейдиле. Кёпле бу жумушлагъа деп кредитле окъуна аладыла. Да сора жылла бла аны да тёлеп жашагъандан эсе, «Жууургъанынга кёре аягъынгы узат» деген нарт сёзню заманында эсге тюшюрюп, къууанчны алай ётдюрюрге нек жарамайды? 

Шимал Кавказ республикаланы къайсында да тойлагъа къоранча болмагъанча уллудула. Ол себепден кёпле юйдегили болургъа да итинмейдиле. Алай анга чек салыргъа миллетлени абаданларындан къуралгъан советлени къолларындан келликди. Сёз ючюн, аллай амалны кючю бла Шимал Осетияда эм Чеченде Рамзан Кадыровну энчи бегими бла тойлада саугъала кимлеге эм къаллай багъагъа этилирге кереклиси тохташдырылгъанды. Ол оноуланы толтурулууларына да контроль этген органла бардыла.

Мени акъылыма кёре,  бизде да аны юлгюге алып, халкъны абаданлары жыйылып, бир оноугъа келселе неден да тап боллукъду. Бек биринчиден а, хар инсан да адет-тёрелерибиз тас бола баргъанларын ангылап, керексиз бир бирге эришиулюкден артха турургъа борчлуду.