Тау халкъланы тойлары

Бусагъатда миллет адамлары той тёрелени жангыдан жашаугъа кийирип  башлагъанларын туура кёребиз. Тау халкъланы адамлары келечиликге кимни жибергендиле, тойлары къалай ётгенди эмда алгъыннгы тёрелеге  бусагъатда нек къайтыргъа излегенлерини юсюнденди бу материал.

Байлада – бай къалын

Жаш дюгерлиле, алагъа жашау нёгерни ата-ана сайламай эсе, ол а терк-терк тюбеген болум болгъанды,  тепсеуледе бла байрамлада танышхандыла, - деп хапарлайды  Ставропольяда дюгерлилени «Амонд»  маданият-жарыкъландырыу араларыны таматасы Таймураз Дзанаев.

Жашны юйюрю келинликни юйюне келечиле жибергенди. Алай биринчи кереден алагъа жууап берилип къалмагъанды. Даражалы тукъумдан къызны тилерге жаланда анга тенг неда андан да байыракъ, сыйлыракъ тукъумдан жашны эркинлиги болгъанды.  Къыз ючюн къалын берилгенди. Къызны юйюрю не къадар бай эсе да, тёлеу ол къадар кёп болгъанды.

Белгиле бла ангылатхандыла

Къарачайлылада бла малкъарлылада къыз бла жаш кёбюсюнде къурманлыкълада тюбешгендиле.  Аланы, орус балланыча, тюрлю-тюрлю байрамлагъа жоралап къурагъандыла, сёз ючюн, къызлары акъылбалыкъ болгъаннга атап. Тёгерекден жаш адамла чакъырылгъандыла, тепсегендиле, ушакълашхандыла.  Тойда ахыргъы тепсеуге-абезехге чыкъгъандыла. Аны экеу-экеу болуп тепсегендиле, жашны бла къызны къол аязлары ол кезиуде бир бирге тийгендиле.  Къызны къолу жашны къолунда къалай тургъанына кёре экинчини къадары белгиленнгенди. Къызны жыйрыгъыны узун женглери жууапны  тёгерекде кёзледен  жашыргъандыла, аны юсюнден жаланда тепсегенле билгендиле.

«Алан» къарачай-малкъар араны башчысы Батчаланы Рустам айтханнга кёре,  келечиле келгенде тюзюнлей соруула, жууапла болмагъандыла. Киеулюкню жууукълары къызны ата-анасыны юйюне татлы ашарыкъла, жемиш-кёгетле бла келгендиле.  Башха затланы юсюнден ушакъла бардыргъандыла.  Ызы бла къонакъла кетерге тебирегенлеринде,  юйню иелери  келтирген затларын  кеслерине ариу айтып къайтарсала, ол угъайлыкъны билдиргенди. Неда татлыланы кеслеринде къойсала, ыразылыкъны кёргюзтгенди.

 Шимал Кавказны халкъларында  ыразылыкъ биринчи кереден берилип къалмайды. Къызны алай терк ашырыргъа ашыкъгъанны огъурамагъандыла. Хау дегенлеринден сора да, къарачайлылада бла малкъарлылада тойну  жылдан-жыл бла жарымдан сора этип болгъандыла. Ол кезиуге келинлик къайын анасына, къайын атасына, жашны жанындан ынналагъа бла аппалагъа, эгечлеге, къарындашлагъа кеси къолу бла  саугъала тигерге керек болгъанды.

Къабартылылада, черкеследе, адыглада  джэгу тепсеуледе танышхандыла жаш адамла. Ала байрамлада бла тойлада къуралгъандыла. Ахыргъы тепсеу удж болгъанды, анга экеу-экеу чыкъгъандыла. Жашла къызланы чакъыргъандыла эмда тепсеуню кезиуюнде сёлеширге бир ненча минутлары болгъанды, деп хапарлагъанды филология илмуланы кандидаты, Халкъла аралы черкес ассоциацияны консультанты Идар Ципинов.

Келечиле, къызны юйюне келип, отунла жыйылгъан жерде сюелгендиле. Ол аланы нек келгенлерин белгилеген шарт эди. Экинчи жолугъууда хар зат ачыкъ болгъанды. Алай угъай дегенликни шарт айтып къоймагъандыла. Сёз ючюн, бизни жаш урушдан алыкъа къайтмагъанды, дегендиле. Келечиле къызны берирге сюймегенлерин билгендиле. Ючюнчю кере келиуню магъанасы болмагъанын ангылагъандыла.

Къызны юйюрю жашныкъын билмесе, бир къауум адам жыйылып киеу болургъа сюйгенни юйю-жерине къарагъандыла. Кёргенлерине кёре оноу этгендиле.

Чурумла чыкъсала, къызны къачыргъан адет да болгъанды. Сёз ючюн, къалын берирге онг болмаса неда жаш адамлагъа аланы тамата къарындашлары бла эгечлери юйюрлю боллукъларын сакъларгъа керек эсе.  Бусагъатда къыз урлау тёре закон бла тыйылыпды, алай аны хайырланып турадыла.

Той кюнде келинни юйден алып кетселе, ол жууукъларын ай чакълы кёрмей тургъанды.  Андан алгъа ол аланы кёрюрге эркинлиги жокъ эди.  Не ата-анасы, не башха жууукълары тойгъа келмегендиле. Киеу кеси да болмагъанды анда.

Тойда - киеусюз

Шималкавказлы халкълада киеу тойгъа къатышмагъанды. Ол не къоншулада букъгъанды неда бир отоудан башын тышына кёргюзтмегенлей тургъанды. Келин той баргъан къадар алгъышлаулагъа ансыз кеси жангызлай тынгылагъанды. Жабылгъан жыйрыкъда, кёзюн ёрге кётюрмегенлей, ол битеу къурманлыкъны  сёлешмегенлей анга бёлюннген мюйюшде сюелгенди. Адыглада келин бир отоуда тургъанды-жангы жууукъларыны араларында.

Ол киеуню юйюне да жашау нёгеринден энчи киргенди. Мында кавказ халкъланы адетлери бирге ушайдыла. Алай бир гитче башхалыкъла уа бардыла. Дюгерлиледе келин къайын анасына эм киеуню башха жууукъларына бал ашатады, ол аланы юйлерине насып келтирлигини белгисичады.

Ингушлулада балны келиннге къапдырадыла, жангы юйде ол татлы жашарча.  Адыглада киеуню жанындан тамата тиширыу келинни эринлерине  сары жау бла бал къатышдырылгъанны жагъады, къызны ауузундан чыкъгъан хар сёз хычыуун, жумушакъ болсун деп.  Келинни башындан тюй къуюп, къой терилени юслери бла элтгендиле. Жюнню хар тюгю  юйюр жашауну хар кюню къууанчлы боллугъуну белгилерине саналгъандыла. Дюгерлиле къызны от жагъаны тёгерегине айландыргъандыла.

Бусагъатда келинни башындан ахча бла конфетле къуядыла. Киеуню жууукълары, алгъынча, къызгъа тепсеуле бла тюбейдиле. Чеченлиле бла осетинлиле босагъа аллында анга гитче жашчыкъны тутдургъандыла къолуна, биринчи  туугъан сабий жаш болсун деп. Ингушлулада  кирген заманында келин жангы жерге кюйюзчюк бла сибиртки салгъанды, ол бу юйге бийчеча келгенин кёргюзтгенди. Осетинлиледе тойдан сора эрттенликде келин,  барындан да алгъа туруп, юйню, арбазны, орамны да сыйпаргъа керек болгъанды.

Сабырлыкъ – ариу къылыкълылыкъны шарты

Киеу ингирге жыйылгъанды юйге. Ол жаш къатынына абаданла кёрмезча ётерге керекди.  Ала той кюнде жаланда отоуну чеклеринде тюбешгендиле.

Къарачайлылада, бирси тау халкъладан энчирек,  ала биринчи кере бирге ючюнчю кюнден сора къалгъандыла. Анга «ючюнчю кече» дейдиле ала.  Ол кюн къызны жууукълары келип, къызлары къаллай жерге тюшгенине багъа бичедиле эмда некях этиледи. Эфенди шагъатланы къатында киеуден, келинден да аланы юйюр къураргъа ыразылыкъларын сурайды. Жаш адамла юч кере «хау» дегенни айтсала, ала эр бла къатыннга саналадыла.

Андан сора да,  къарачайлы келинни  биргесине бек азындан  эки-юч, бирде уа жети-сегиз жигит – аны къарындашлары   келгендиле. Нек дегенде ол бу юйде бийчеге жаланда ючюнчю кечеден сора саналады, ары дери уа къызны башхаланы юйюрлеринде кесинлей къойгъан тёре болмагъанды.  Къарындашланы биргелерине аланы бирлерини неда къызны ата-ана къарындашларындан бирини байбийчеси болгъанды, сынамы болмагъан  къызгъа керек болса, кесин къалай жюрютюрге тийишлисин айтып билдирирге.

Черкеслиледе, къабартылылада, адыглада некяхны тойгъа дери этип болгъандыла. Ингушлулада киеу  къайын анасы бла  тойда угъай, битеу жашауунда окъуна тюбемегенди. Ол адет бюгюнлюкде да сакъланады.

Жаш келин да кесин бек шош жюрютюрге тийишлиди. Той баргъан къадар ол сёлешмейди. Байрамны ахырында аны сёлешдирген адетни ётдюредиле. Ингушлулада киеуню жёнгерлери къызны сёлешдирирге кюрешип, анга саугъала бередиле. Бир кесек тынгылап туруп, ол жашлагъа жууап эшитдиреди. Къарачайлылада эрини юйюнде биринчи сёзлени келин таматалагъа суу берип айтханды, аны бла бирге ол алагъа саулукъ-эсенлик тежегенди.

Тау миллетледе къайынларына атларын айтхан тёре да жокъду. Эрини ата-анасына «ата», «ана» деп ёз тилде айтыргъа жарагъанды. Къайын жигитлерине, къайын къызларына да бир башха хурмет  атланы айтыргъа тийишли болгъанды. Эр бла къатын бир бирлерини атларын да кеслери жангыз къалгъанда айтыргъа болгъандыла. Ол бек жашырынлыкъгъа саналгъанды эм аны хар ким эшитирча айтыу тюзге саналмагъанды. Тышында бир бирлерине ариу айтыу, къучакълау да жюрюмегенди.