Терен оюмлу патриот

Бир адамда толу халкъны ышанлары – акъыллылыгъы, тёзюмлюгю эм эр кишилиги, халал жюреклиги эм менсинмеулюгю бар эселе, ол Хутуйланы Исхакъны жашы Ханафийди. Къадар анга эр киши ариулукъну да, халаллыкъны да, уллу билимни да, политика усталыкъны да къызгъанмай бергенди. Аны къадар жолу къыйын болгъан эсе да, битеу алып айтханда, жашауу сейирлик болгъанды, уллу жетишимледен, хорламладан да бай болгъанды.

Хутуй улу Ханафий 1918 жылда Къабарты-Малкъар Республиканы Кёнделен элинде туугъанды. Нальчикде педрабфакны бошагъандан сора окъургъа Къабарты-Мал­къар пединститутуна киргенди. Ол заманда жюрютюлген тёрелеге кёре, НКВД-ны органларында ишлерге чакъырылгъанды, СССР-ни НКВД-сыны Дондагъы Ростовдагъы крайла аралы школун тауусханды, 1953 жылда уа Къыргъызстанны пединститутуну тарых факультетин бошагъанды.

1943 жылда уллу магъанасы болгъан буйрукъну толтургъаны ючюн «За отвагу» майдал бла, артда уа Ата журт урушну экинчи даражалы ордени бла саугъаланнганды. 1944 жылда халкъ бла бирге кюч бла Къыргъызстаннга кёчюрюлгенди. Сюргюнде болгъан жылларында республикалы газет-журнал издательствону директору болуп ишлегенди. Къара чёпге тюшген малкъарлыгъа ол уллу намыслыкъ, ышаныулукъ да эди. Ол башламчылыкъ эм тынгылы иши бла кесине оноучуланы эслерин бургъан эди дерчады. Ол себепден болур эди кёп да бармай Къыргъыз ССР-ни Эл мюлк министерствосуну типографиясыны директоруна кёчюрюлгени да.

1957 жылда, малкъар халкъны къыраллыгъы жангыдан тохташдырылгъанда, халкъны туугъан журтуна къайтарыу эм жашау этиулерин къурашдырыу бла байламлы бек къыйын ишлени тамамлаугъа къатышыргъа тюшгенди. Къурау эм башламчылыкъ жаны бла ахшы сынауу болгъанын эсге алып, аны оноучу къуллукъгъа саладыла. Алгъа Ханафий Исхакович республиканы прокуроруну орунбасары болуп ишлегенди, жарым жыл толу ётгюнчю уа, партияны обкомуну административ бёлюмюню таматасына, ызы бла сатыу-алыу-финансла бёлюмюне башчыгъа дурус кёредиле. 1958 жылда уа аны партияны обкомуну секретарына эм КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну бюросуну членине айырадыла. 1961 жылда уа ол республиканы Министрлерини Советини председателини орунбасары болуп ишлеп башлайды.

Ёсюмлю, ариу санлы, гиртчи эди, къарамдысы окъуна огъурлу сезимни туудура эди. Бет сыфаты уа ол айтханындан артха турмагъан, кючлю адам болгъанына шагъатлыкъ эте эди. Кертиси бла да ол аллай адам болгъанына уа аны ишлери да шагъатдыла. Кесини уллу иш сынауун, билимин да республикада жамауат-политика болумну жангыча къураугъа, уллу социальный проектлени жашауда бардырыугъа къызгъанмай бергенди.

Аны басмаланнган ишлери бла шагъырейленсегиз, аланы жазып, басмалап чыгъарыр ючюн ол бек кёп тарых шартланы излеп тапханын, кёп тюрлю битеулю эм энчи литератураны окъугъанын, ол чекге жетер ючюн а уллу къурау эм хазырланыу ишлени бардыргъанын ангыларыкъсыз.

Илму бирлешмеде уа аны атын айтдыргъан, 1965 жылда Дондагъы Ростовну университетинде къорууланнган, «Балкарский народ в годы Великой Отечественной войны и в послевоенный период» деген кандидат диссертациясы болгъанды. Ол ишге специалистле тийишли багъа да бичген эдиле. Историялы илмуну айныууна ол кезиуде административ чекле салынып болгъанларыны, артыкъда кюч бла кёчюрюлгенлени юслеринден тинтиу-излеу ишлени бардырыргъа арталлыда эркинлик болмагъанды эм ол тема кёп жылланы ичинде жабыкъ тема болгъанлай тургъанды. Ханафий Исмаилович басмалагъан материалла эм аны кандидат диссертациясы ол теманы ачыкълауда биринчи атламла эдиле дерге боллукъду. Аны материалларында къыйын эм къоркъуулу теманы проблемаларын кетерирге болушурукъ методика эм методология амаллары берилгендиле.

Кёп жылланы къырал къуллукълада ишлеп тургъаны ючюн Хутуй улу тинтиу-излеу ишле бла кюреширге онгу болмай тургъанды. Къарбарты-Малкъар Илму-излем институтну директору В.К. Тлостанов башха ишге кёчгенлей, ол аны орунуна салыгъыз деп тилегенди эм ол учреждениягъа 1973 жылда башчылыкъ этип тебирегенди. Хар не жаны бла да ахшы билимли болгъан, республиканы жамауат-политика эм илму жашауунда аты айтылгъан бу адам, Къабарты-Малкъар Республиканы Министрлерини Советини Председателини орунбасарыны къуллугъунда ишлеп тургъанлай, илмугъа кеси ыразылыгъы бла кёчген эди.

Кесини жашауунда кёп тюрлю къуллукълада-жерледе ишлеп келгенликге, ол аны боюнуна салыннган къуллукъ борчланы хар заманда да тынгылы толтуруп келгенди. Институтну директоруча, ол кесини бу ишде борчун уста илму коллективни къурауда, излеу-тинтиу ишлени кенг эм терен халда бардырыргъа болушурукъ илмула къурауда кёргенди, бек уллу борчха уа историяны, культураны эм экономиканы вопрослары дегенча бек магъаналы ишлени тынгылы бардырыуну санагъанды.

Аны илму-къурау ишлерини бек магъаналысына кадрланы юслеринден тохтаусуз къайгъыргъаны, бийик усталыкълары болгъан специалистлени хазырлагъанын санаргъа боллукъду.

Ханафий Исхакович институтха 15 жылны ичинде башчылыкъ этгенден сора, 70 жылы толуп, 1988 жылда пенсиягъа чыкъгъанды. Солуугъа чыкъгъанда да ол илму бла кюрешгенин къоймагъанды, республиканы политика-жамауат ишине тири къатышып болгъанды. Статьяла басмалагъанды, эсгериуле жазгъанды, илму конференциялагъа къатышып тургъанды. 1992 жылда Элиста шахарда репрессиягъа тюшген халкъланы Битеусоюз конференциялары бардырылгъан эди. Хутуй улу сёлеширге трибунагъа чыкъгъанында, халкъ, ёрге туруп, анга кёпге созулгъан къарсла бла тюбеген эди, алай бла кюч бла кёчюрюлген халкъланы битеу дуниягъа белгили этген ишлерине багъа бичгенлерин билдирип. Ханафий Исхакович ахыр жыллада, Совет Союз чачылгъандан сорагъы жыллада этген ишлерине къарасанг, оюмлу патриотлукъну эслерге боллукъду.

Хутуй улу, басмаланмагъан затларын жыйышдырып-жарашдырып, монография басмаларгъа, кесини эсгериулерин чыгъарыргъа деп тура эди. Алада уа тарых магъаналы затла кёп болургъа керек эдиле. Узакъгъа созулмагъан къыйын ауруу аны этген муратына жетерге къоймады: къол жазмасы жартылай къалды столунда. Ол 1999 жылда ауушду, бизге къоюп этген ишлерин, китапларын, ахшы муратларын да.