Игилик унутулса, намыс да тас болур

Ногъайлы жаш

Алай айтылады эрттегили нарт сёзде. Кертиси бла да, къыйынлыкъ сынагъан кюнюнгде этилген ахшылыкъ бир заманда да унутула болмаз. Заман оза баргъанлыкъгъа, аллай кезиуюнгде болушханланы эсде тутаса, терк-терк сагъынаса. Бу материалымда эки огъурлу адамны юслеринден айтыргъа сюеме. Аллах биледи, къыйын заманымда алагъа жолукъмасам, баям, бюгюн мен сизге бу хапарны айтырыкъ болмаз эдим.

Халкъ Азиягъа кёчюрюлюр кюнлени аллында Быллымгъа 3-4 офицер келгенлери эсимдеди. Февраль ай эди. Была алгъаракъ элни адамы, тийреси бла шагъырей болур ючюн келгенлерин а артдаракъда ангыладыкъ. Келеметланы Къаншаучукъну юйю бизни юйюбюзню башында эди. Аны арбазы юйюбюзню чорбатыды. Совет власть тохташхандан сора, Къаншаучукъ тутулады, адамлары чачыладыла, юйюнде уа колхозну правленин, эл советин орнатадыла. Бир кезиуде анда школ да болуп тургъанды.

Келген аскерчиле ол юйню отоуунда орналадыла. Бир кюн аладан бири, мени къатына чакъырып: «Азыкъ биширирге бизге чоюн мажарсанг эди», – дейди. Чабып юйге барама да, анабызгъа аланы тилеклерин айтама. Ол а, ач болурла деп, чоюннга айран да, жау да, гыржын да къошуп жибереди. Аш-азыкъны кёргенде, была къууанадыла.

Мен ол заманда сабийме. Офицерледен бири айранны, жауну да кёргюзтюп, быланы къалай ашайдыла деп сорады. Гыржынны кесип, юсюне жау сюртюп ашайма, ызындан айран ичеме. Энди акъылыма келеди, баям, ала биз ашха от салгъан суннган болур эдиле деп.

Жангы къоншуларым бла биринчи алай танышама. Андан сора ала, бизге келип, аш алып тургъандыла. Аланы араларында уа Камал деп бир ногъайлы жаш бар эди.

Бир кюн ол, нёгерин да алып, юйге келеди да: «Бу жашны чабакъ тутаргъа бир элт», – деп тилейди.

Мен да угъай демейме. Къоншуларыбыздан ыргъакъла тилейме да, оруслу аскерчи да, мен да Бахсан суууна энебиз. Алайда экибиз да бираз жубанабыз. Менден хайыр болмайды. Нёгерим а – иги кесек чабакъ тутхан эди.

Ингир ала Камал келеди да, аны бла артха элге къайтабыз. Юйге кирсем, анамы бети кетип, былай бир къайгъылы болуп тура эди. Мени кёргенлей: «Терк окъуна бар да, эки эгечими, къызны да чакъырып кел бери», – дейди. Анам айтханны этеме. Аланы да, тамата эгечими да, Быллымда эрде эди, алып келеме. Была кёп хапар айтадыла. Сора, мудах-мудах болуп, анамдан къалгъанла чыгъып кетедиле.

Эки-юч кюнден а анабыз, абадан сабийлерин жыйып: «Сегизинчи мартда бизни узакъгъа кёчюрлюкдюле. Ары дери кесибизни хазыр этейик. Небиз бар эсе да, сатаргъа керекди. Аны юсюнден бирибизден жангыз сёз чыкъмасын. Алай болса, бирибизни къалмай къырлыкъдыла», – дейди.

Къысха заманны ичинде малларыбызны, эшеклерибизни, урлукъ картофубузну окъуна сатабыз. Соргъанлагъа уа, Хасаниягъа, ана къарындашларыбыз болгъан жерге, кёчебиз, деп къоябыз.
Хапчук-харекетибизни жыйышдыргъанбыз, жол азыкъ хазырлагьанбыз. Къууут биширгенбиз, бир къауум машокну нартюхден толтуруп, башларын бегитгенбиз, къакъ эт да барды. Кёчерге алгъадан окъуна хаппа-хазыр болгъанбыз. Аберилерибизни сатып жыйышдыргъан ахчаны уа анам быстырдан бел баула этип, эгечлерими беллерине байлагъанды.

Бешинчи-алтынчы мартда уа элибиз «студебеккер» машиналадан толду. Аланы кёргенлей, адамла къайгъылы бет алдыла. Сора къыралны аллында терсликлери болгъан юйюрле кёчюрюллюкдюле деген хапар жайылды. Беш-алты юйюр ючюн аллай бир машина келмезлигин ангылап, бир-бир адамла кеслерин жолгъа хазырлап тебиредиле.

Жетинчи мартны кечесинде эшикле къагъыладыла. Юйге офицер бла солдат кирип келедиле. Эки солдат да тышында эшигибизни сакълайдыла. Биз а, уллубуз, гитчебиз да, кийинип, шинтиклеге олтуруп, жолгъа чыгъаргъа хазыр болгъанлай турабыз. Аны эслеген офицер: «Къайры хазырланнгансыз, къайры атланнгансыз?» - дегенди. Тамата эгечим: «Да сиз бизни кёчюрюрге келмегенмисиз?» – дейди.

«Ким айтханды аны сизге?» – деп, офицер къаты сорады. Дагъыда эгечим а: «Биз сокъурла тюйюлбюз, кёрмейбизми?» – дейди.

«Алай эсе, адам башындан жыйырма бла беш килограмм жюк хазыр этигиз», – деп, чыгъып кетеди.

Аны аллында кюн а ол ногъайлы жаш, юйге келип: «Элни юлешген этерикдиле. Насып болуп, мен былайгъа тюшсем, хар затыгъызны да тап этдиртирме, алай болмаса да къолумдан келгенича болушурма», – деп кетген эди.

Оруслу офицер аман адам эди. Айтханындан артыкъ бир жукъ алыргъа къоймады. Суратла салынып къабыргъада рамка бар эди. Аланы ичинде Шауаланы Ахматны аскер кийимлери бла сураты. Аны юч къарындашы да урушха кетген эдиле. Бир къарындашы Хасым Быллымда Ленинни орденин биринчи болуп алгъанды.

Ахматны уа капитан чыны бар эди. Ол политрук болуп тургъанды. Офицер, Шауа улуну суратына къарап: «Бу кимигиз болады?» –  деп сорду. «Къарындашымды», – деди анабыз. «Сора суратланы да алыгъыз», –  деп, эркин этди аскерчи.

Эл аллына барып, машинагъа минип тургъаныбызлай, ногъайлы жаш Камал да жетди: «Не болуп турасыз?» – деп сорду. «Да жукъ алдыргъанлары болмады, Камал», – дедик.

Ол, терк окъуна алты солдатха эки эшекни да берип: «Барыгъыз, бу адамланы не затлары къалгъан эсе да, бери келтиригиз», – деди. Аланы биргелерине биз да барабыз. Солдатладан бири: «Жолугъуз узакъды, ач жерге барасыз. Аш-азыкъ алыргъа кюрешигиз», – деди.

Болгъан затдан эшеклени жюклеп, юч-тёрт кере къайтдыкъ. Уллу машинагъа жюк болурча, нартюх да алдыкъ, хапчук-харекетибизден да хазна абери къоймадыкъ.

Алай бла кёчюп, Азиягъа кетебиз. Фрунзеден Кант районну Новопокровка элине элтедиле. Бир оруслу тиширыу келгенлени бирер жерге юлешеди. Эгечим аны бла сёлешеди: «Ауур юйюрбюз. Амал болуп, бир энчи журт мажарсанг эди», – дейди. Биз а, уллубуз-гитчебиз да, он адам болабыз. Сау къаллыкъ, ол тиширыу юч отоуу болгъан бир жербаш гытычыкъ табады. Мал оруну да барды. Ары кирип, жашау этип башлайбыз.

Ол ногъайлы жашны хайырындан, хар затыбызны да биргебизге алып, ачдан, сууукъдан да къыйналмай, узакъ Къыргъызстаннга жетген эдик.

Холамханланы Сахай

Бизге къыйынлыкъ бек неден келген эди? «Малкъарлыланы Азиягъа кёчюргенлери терс иш болгъанды. Бусагъат халкъны ызына къайтарлыкъдыла», – деген хапар жюрюгенди халкъда. Адамла анга ийнаннгандыла. Кеслерин бегитмегендиле. Бахча ишлемегендиле, жерге урлукъ салмагъандыла.

Биз жашагъан юйню иеси шахаргъа кёчюп кетеди. Андан биз ийнек сатып алабыз. Эсимдеди, ийнекге онсегиз минг сом бергенибиз. Сютюбюз да болады. Нартюхюбюз да бар. Ач болмайбыз.

Бир кюн бизге Холамханланы Сахай келеди. Ол бизден 5-6 километр узакъда жашагъанды. Кеси да мени атамы къаршы жууугъу, анам бла да бир элли эди. Анам Сахайгъа: «Бизни артхамы къайтарадыла? Алай эсе, ол къачан боллукъду?» – деп сорады.

Холамхан улу уа: «Эгечим, кимни айтханына да къарама. Бу алай тели къырал тюйюлдю, халкъны бир кюн жерни къыйырына кёчюрюп, экинчи кюн а артха къайтарып турурча. Жеринг бар эсе, бир къарышчыгъын окъуна къоймай, урлукъ сал. Бир бюртюкден онусун, жюзюн алырса... Дагъыда мени къоншум бир иги ийнек сатады. Аны алалсагъыз эди. Сютю болгъан таулу ач болмайды», – дейди.

Анам аны айтханына ыразылыгъын билдиреди. Отуз минг сом берип, ол ийнекни да алабыз. Бир саугъанына 20 литрден артыкъ сют бере эди. Биз эки юйге санала эдик да, элли сотух жер бередиле. Анга нартюх салабыз. Эки юйюр бахча этерге унамайдыла да, аланы жерлерин да хайырланабыз. Ол жыл бир гектар жерде нартюх ёсдюребиз.
Бир ийнекни сютюн анабыз айран этип, къарыусузлагъа юлешип тургъанды. Ма алай бла, Аллахны ахшылыгъындан, ол эки адам заманында болушханларыны, тюз оноу этгенлерини хайырындан, биз артыкъ къыйналмагъанбыз.