ФАХМУ, ЖАШАУЧА, ЁМЮРЛЮКДЮ

1970 жыллада Нальчикни солуу паркыны тийресинде Къулийланы Къайсыннга бла аны къалпакъ окъуна жашыралмагъан кенг мангылайлы, бийик санлы ушакъ нёгерине кёпле тюбей тургъандыла. Уллу Къайсын, аны сыйын кётюрюп, тюбегенни шуёху бла сюйюп танышдырыучу эди.  Ол шайыр алай намыс этген адам а Кёнделен аягъында «Мудах таулу», Къарачай шахаргъа кирген жерде «Таулу къыз» эм башха эсгертмелени автору, закий скульптор, Россейни, Къабарты-Малкъарны да сыйлы художниги Кърымшаухалланы Хамзат эди.

Хамзат 1917 жылда Тебердиде туугъанды. Аны атасы Бахсанукъ, штабс-капитан, патчах аскерни офицери болгъанды. Ол 1922 жылда, репрессияла баш кётюрмей башлагъанда, тутулуп, ол заманны оноучуларыны къолларындан жоюлгъанды. Хамзатны анасы, Абайланы Мусосну къызы Гошаях (анга ахлулары Ляля дегендиле) Нальчикде тиширыула окъугъан гимназияны, ызы бла тау школну да бошап, Къарачайда устаз болуп тургъанды.

Баш иеси ёлгенлей, ол тёрт сабийин – Бекмурзаны, Мисостну, Фаризатны бла Хамзатны да алып, жашырын Дагъыстаннга кёчюп кетгенди. Аны атасы Абайланы Мисост ол заманлада анда жашагъанды. Хамзат сурат этиуню биринчи дерслерин сабий жылларында ата къарындашы жарыкъландырыучу, поэт, художник Кърымшаухаллы Исламбийден алгъанды.

Хамзат 1938–1940 жыллада Тифлисде художестволу академияда окъугъанды. Ызы бла Махачкъалагъа къайтып, художник болуп, анда «Дагестанская правда» газетни редакциясына ишге киргенди. Уллу Ата журт уруш башланнганда, ол да, тамата къарындашлары да кетгендиле къазауатха. Жарсыугъа, Бекмурза бла Мисост къайтмагъандыла андан. Хамзат а, бир къызыу сермешде ауур жаралы болуп, Тифлисде госпитальгъа тюшгенди. Ол анда окъугъаны бла байламлы эски шуёхлары келип, аны кёлюн алып тургъандыла, таукеллик бергендиле, онгларына кёре къарагъандыла. Тбилисни художестволу академиясында Хамзатны уруш кезиуде этген суратлары сакъланадыла – ол аланы ол госпитальда жатханында саугъагъа бергенди ол окъуу юйге.

Урушда этген жигитликлери ючюн Хамзат Ата журт урушну экинчи даражалы орденине эм майдаллагъа тийишли болгъанды. Андан ары аны уруш этер онгу болмагъанды. 1943 жылда Махачкъалагъа къайтып, алгъын ишлеген жерине тохташханды. Болсада, къарачай халкъны кёчюргенден сора, ол миллетли адамланы къайда да табып, халкъларыны ызларындан жибергендиле. Алай бла, Хамзат, анасы Гошаях, эгечи Фаризат да 1944 жылны аллында Къазахстанда Талды-Курган областьха тюшгендиле. Онг чыкъгъанлай а, Алма-Атагъа жыйышхандыла.

Хамзатны урушда жаралы болгъан къолу бек къыйнай эди. Бир кесек заманны болалмай, алай таукеллигин а къоймай, кюрешип, ол жангыдан юйреннгенча, алай сурат, скульптура этип башлагъанды.

Хамзат Алма-Атагъа тюшгенлей, анда художникле бла танышып, ала бла ишлеп башлагъанды. Ол анда этген суратла художестволу искусстводан ангылаулары болгъанланы терк окъуна эслерин бёлгендиле анга. Сюйген иши бла кюрешмесе, ким биледи, къалай къураллыкъ эди аны къадары. Репрессияланы къоркъуулары сабийлей ата журтундан айыргъан, урушдан сакъат болуп къайтхан Хамзатха кёчгюнчюлюк учузлукъну сынагъан тынч тюйюл эди, фахмусу болушмаса. Аны бла бирге баш иеси эртте кетип, сабийлерини, кесини да жанларын сакълар ючюн, киши жерлеринде ышыкъ излеп айланнган, эки жашы уруш аулагъында къалгъан анасыны къайгъысын да кёрюрге керек эди.

Алма-Атада анга бек уллу ыразылыкъ айтдыргъан а «Панфиловчула» деген скульптура къауум болгъанды. Ол бусагъатда да Алма-Атаны бир музейинде турады. Ол шахарны скульптура комплексин жасаугъа да Хамзат тийишли юлюшюн къошханды. Дагъыда болгъандыла аны республиканы таматаларын ыразы этген ишлери. Ала сапариш этип, ол Мао Цзе Дунну суратын ишлеген эди. Къытайлы делегация келгенде, аны алагъа саугъагъа бергендиле. «Дуниягъа – ырахатлыкъ» деген суратны уа индиячыла алып кетгендиле.

1957 жылда Алма-Атада къарачайлы поэтлени назму жыйымдыкълары чыкъгъанды. Ма ол «Жилтинле» деген китапны суратларын Кърымшаухалланы Хамзат этгенди.

Миллет сюргюнден ата журтха жыйылгъандан сора, Хамзат Къарачайгъа келгенди, анда уллу илхам бла ишлеп башлагъанды. Аны мураты – кёчгюнчюлюкню ачы бетин ташда къояргъа, Уллу Ата журт урушну жигитлерини скульптураларын этерге эди. Алай анга аллай онг чыкъмагъанды, бий тукъумдан болгъанын эсгерте, аны жолун кесгендиле, фатар, мастерской да жокъ эди художникге. Ол заманда Кърымшаухаллары Нальчикге кёчюп келгендиле. Мында Къайсынны шуёхуна, Уллу Ата журт урушну солдатына юй да, ишлер жер да табылгъан эди.

1957 жылдан башлап, 1985 жылда дуниясын алышхынчы Кърымшаухалланы Хамзат Нальчикде жашап, ишлеп тургъанды. Ол бир бёлек жылны республиканы Художниклерини союзуна таматалыкъ этгенди. Художестволу жанрланы барында да ишлегенди – жау бояула бла сурат ишлегенди, графикада жетишимли эди. Скульптурада уа ол бек тынгылы ишле этгенди.

Алда сагъыннганыбызча, Бахсан ауузуна бара, Кёнделеннге жетер жерде бийиклиги 20 метр болгъан «Мудах таулу» сюеледи. Аны орнатыргъа художник бла архитектор Каркаланы Мухарбий къалай тап жер сайлагъанларына кёпле сейир этедиле – къалайдан къарасанг да, ол таула бла бирликде композиция къурайды.

Нальчикде солуу паркда бла Бабугентде Кязимни, Чегемде Къалабекланы Солтан-Хамитни эсгертмелери уа алай тюйюлмюдюле? Художникни чыгъармачылыгъыны темалары кенгдиле: тарых бетле, жигитлик, жигерлик, маданият санатла…

Хамзат Совет Союзну Жигити Байсолтанланы Алимни, лётчик-испытатель Чабдарланы Ибрагимни, жазыучула Шахмырзаланы Саидни, Къулийланы Къайсынны, Шогенцуков Алийни, Боташланы Иссаны эм дагъыда кёп башха адамланы бюстларын ишлегенди. Ишлерини къайсында да фахму юлюшлю художникни, иш устасыны хунерли къол ызы кёрюнюп турады. Аны дуниягъа белгили Махмуд Эсембаевни тепсеуюн кёргюзтген скульптурасы уа кесине жан салыннганы бла кёргенни эсинден кетмейди. Абайланы Солтан-Бекни ол къыл къобуз согъа тургъанлай, иги тынгыласанг, сейир макъамны эшитирикча, тюз алай алдаулу ишлегенди. «Биринчи таугъа ёрлеген» деген аты бла Сотталаны Ахыяны эсгертмеси уа? Орус композитор С. Танеев бла Орусбийланы Исмайылны скульптуралары да уллу эм магъаналы композиция къурайдыла. Хар бири – иш юсюнде, жан кирип.

Хамзат Яникой элни алчы колхозчуларын (Байсолтанланы Магометни, Элеккуланы Исмайылны, Махараланы Мажитни эм башхаланы) да къууандыргъанды, скульптураларын ишлеп.
Кърымшаухалланы Хамзатны быллай ишлери Къарачайда да аз тюйюлдюле. Нарсана шахарда аны бир къауум скульптурасы барды. Къарачай шахарда уа «Таулу къыздан» сора да –  Богъатырланы Харунну эсгертмеси, Махамматланы Солтанны скульптурасы сакълайдыла аны къол жылыуун.

Хамзатны графикада ишлеринден бир къауумун 1959 жылда чыкъгъан «Малкъар жомакъла, нарт сёзле, элберле» деген жыйымдыкъда бла жазыучуланы китапларында кёрюрге боллукъду.
Анга дери бизде профессионал художник-скульптор болмагъанды. Тутхан ишинде жетишимлери ючюн Кърымшаухалланы Хамзат, «РСФСР-ни сыйлы художниги», «Къабарты-Малкъарны сыйлы художниги», Республиканы Къырал саугъасыны лауреаты деген сыйлы атлагъа тийишли болгъанды. Аны юсюнден жазыучу, журналист Переславцева Светлана «Жылы ташла» деген документли кино алдыргъанды. Джазаланы Тамара уа «Мудрец, оживляющий камни:Хамзат Басханукович Крымшамхалов» деген аты бла китап чыгъаргъанды.

Ол дуниясын шуёху Къайсынны ызындан, 1985 жылда октябрьде алышханды, тюз да аныча, узакъгъа созулгъан къыйын ауруу тынчайтмай. Осуяты алай болуп, аны ата-бабаларыны къатында Тебердиде асырагъандыла. Керти дунияда, бу хакъ жердеча, чекле жокъдула дейдиле. Энди ала биргедиле – назмучу бла художник, тюз да ол 1970 жылладача, бара болур ол эки уллу адамны дуниялыкъны юсюнден сабыр ушакълары.