Малкъар жырлада Акъсакь Темирни кезиую

Акъсакъ Темирни (Тамерланны) саулай дунияны бир ханлыкъ, патчахлыкъ этер ючюн бардырылгъан урушлары Малкъар таулада да къара-кюлтюм ызла къойгъандыла. ХIV ёмюрню ахырында Шимал Кавказда, Терк боюнларында баргъан тимурчу зулму чабыуулла бизни алгъыннгыларыбызны иги да къаты турушлукъларына тюбегендиле. «Кёпден – кёп, аздан – аз» деп сюелген таулула ёз журтларын, жерлерин, намысларын къоруулай билгендиле, анга кишиликлери да жетишгенди.

Ууучлаучулагъа къажау кётюрюлюп, биригип, бир жумдурукъ болуп, бир жерде-элде да, тарны бир жингиригинде да жан алмай жан бермегендиле. «Жыйырмасын тёшден энишге атаргъа» деп,  «Аман Жубу» деген жырда айтылгъаныча, биреулен оноуланнга, жюзеуленнге тенг болуп, алай сермешгендиле.

Алтын Орданы, Тохтамышны, Тамерланны ханлыкъ, иелик ючюн бардырылгъан урушларыны юслеринден жазгъан алимле Акъсакъ Темир малкъар тарлада бютюнда кюйсюз болгъанын чертедиле. Аны сылтауун малкъарлыла къачан эсе да Тохтамыш жанлы болгъанларындан кёредиле. Керти да, аны аскерлеринде таулула аз болмагъандыла, сермешледе кеслерин танытхандыла. Аны юсюнден халкъны кёлден чыгъармачылыгъында сейирлик таурухла бардыла.

Алай а «дуния залимини» бизни жерледе «къандан къанмагъан» кюйсюзлюгюню башха сылтауу да барды. Тохтамышны бла Тимурну Терк боюнларында баргъан къаты урушларында Тохтамышны аскери ууатылгъаны белгилиди. Аны аскер башчыларындан бири – Утуркъу, къачып, малкъар тарланы биринде букъгъанды. Малкъарлыла аны жашыргъандыла. Тимурчула не кёп излеген эселе да, элледе къан тёкдюрген эселе да, таулула аны бермегендиле. Къонакъгъа адепсизлик этиуню тукъумсузлукъгъа санагъандыла. Тамерланны уруш жолларын ачыкълагъан тарыхчыла аны бирча чертедиле.

Аллай адамлыкъны, кертиликни багъасы бек уллу болгъан эсе да, элле къырылып, къалала, журтла оюла, мадул къала, миллет тюп болургъа жетген эселе да, ол заманланы юслеринден бизге халкъ къурагъан сейир чыгъармала – жырла, кюйле, таурухла, нарт сёзле, алгъышла, къаргъышла къалгъандыла. Андан сора да, Чегемде, Уллу Малкъарда, Бахсан боюнларында жер атла, эл жигитлерини атлары сакъланнгандыла. Чегемде Бердибий къала, Бердибий ташы, Тохтамыш къабакъ, Ётмюш къол, Къанлы Гёнти, Къызла Кюйген къая, Мурдар агъач.  Ала кеслери алларына окъуна бир уллу тарых кезиуню тутадыла.

Уллу Малкъарны алып айтханда уа, мен кесим 1972 жылда озгъан дунияны иги билген Хозаланы Хусей бла бирге анда Акъсакъ Темирни уруш ызларын иги кесек ызлагъанма. Туура Хабланы, Шкантыны хуруларында алыкъа тас болуп ёчюлмеген кёп ыз, белги кёрюрге боллукъ эди. Оюлгъан, алай а тарых «бетлери» иги сакъланнган журтла, къалала.

Уштулуда да алай. Хозаланы Хусей «кёселе» бла анда баргъан сермешлени юслеринден айта эди. «Ол заманда Уштулуда тюйюл эди бу жер, «Ынгырай» деп алай болгъанды. Таулула мында геммеш къошла тутхандыла. Былайлада Малкъарны аскер бёлеги келген душманны къыргъанды, кеси да къырылгъанды. Жаланда эрлери бла бирге уруш этген юч къатын сау къалгъандыла. Юч тул къатын. Юч тул – Юч тулу – Уштулу алай болгъанды…»

ХIII-ХIV ёмюрледе малкъар жамауатла христиан динни тута эдиле деп жазадыла тарыхчыла. Аны кертилигине бу жерледе сакъланнган килисала да шагъатлыкъ этедиле. Алай а биз жазып алгъан жырлада, таурухлада кюйсюзлюк сынагъан эллиле «Тенгри», «Хан-Тенгри», «Тейри» деп табынадыла. Тарыгъыуларын Тенгриге айтадыла Жырлада суратланнган турмуш халла да мажюсюлюкге бегирек келишедиле.

Къалай-алай эсе да, Акъсакъ Темирни заманын суратлагъан чыгъармала къарачай-малкъар фольклорда иги кесек боладыла. Иги кесек - не, Шимал Кавказны бир башха халкъында болмагъанча, магъаналы. Аны башха алимле да сейир этип чертедиле. Сёз ючюн, тарыхчы А.И. Хизриев.

Къарачайда, Малкъарда да ол заманланы анда кеслери жашагъанча билгенле бар эдиле. Аланы бирин айт да, бирин къой! Хусайналаны Исмайыл – Бызынгыдан, Биттирланы Хамзат – Герпегежден, Алийланы Харшим – Къарт Журтдан, Ёзденланы Абугъали – Сары-Тюзден, Къочхарланы Тахир – Терс-Къолдан.

Халкъ чыгъармачылыкъны жыйгъан жолларымда мен, ала кибик, дагъыда кёп акъылман къарачайлыгъа, таулугъа тюбегенме. Ингир арбазлада, къошлада, биченчи жыйынлада, бир-бирледе кече арасында окъуна аланы биргелерине озгъан ёмюрлеге кетип, кёп кюнледе насыплы болгъанма. Буруннгуну ауазларына тынгылата билген адамла манга файгъамбарлача кёрюннгендиле. Энди ала (асламысы), хаух дунияда ичер сууларын тауусуп, хакъ жолуна кетгендиле. Жаннет болсун анда тургъан жерлери!

Аллай кюнлеримде жазып алгъан жырларымы бир къауумун мен, халкъны кёлден чыгъармачылыгъын эслеринде тутхан, бизге жетдирип айтхан закий къартларыбызгъа эсделик къадарда, «Заман» газетни окъуучуларына тежейме.

Тёппеланы Алим,

КъМР-ни халкъ жазыучусу.

2008 жыл.

Къара боран

Эй, тура эдик къаялагъа къысылып,

Биз къычырсакъ, къаяла да къычырып.

Учурады, тюк-тюк этип, эллени,

Тардан ёрге къара боран ычхынып.

Эй, тардан ёрге къара боран ычхынып,

Беженлеге кесин-кесин урады.

Боран тюйюл, ол къычырыкъ душманды,

Тау элледе аман оюн къурады.

Тау элледе аман оюн къуралла,

Ых дегенни сюнгю бла уралла.

Эй, юйден чыгъып, къымылдаргъа чара жокъ,

Къабакълада жыйын болуп туралла.

Къалаланы, къуш уялача, оялла,

Къатынланы элсиз-эрсиз къоялла,

Тау эллени барын-жогъун жыймасакъ,

Была бизни, къой этинлей, соялла.

Аналагъа бугъоу сынжыр салалла

Эй, тауларыбыз къан чериуледен толдула,

Хастанларыбыз ат орунла болдула.

Хастанларыбыз ат орунла болдула,

Эй, агъачларыбызны да къабыр къангагъа жондула.

Эй, жашларыбыз къазауатха баралла,

Аналагъа бугъоу сынжыр салалла,

Эй, аналагъа бугъоу сынжыр салалла,

Эй, сабийлерибиз жиляй-улуй къалалла.

Эй, дерт жетдирирге залимлеге-жаулагъа,

Къонакъ болдукъ агъачлагъа – таулагъа.

Эй, къонакъ болдукъ агъачлагъа – таулагъа,

Эй, тёзалмайбыз жиляу-сыйыт къаугъагъа.

Аллыбызда къара къая аскермиди, таумуду?

Огъарыда сур къычыртхан ёлгенмиди, саумуду?

Жаш къызланы жесирликге берирча,

Таугъа кирген биз хорламаз жаумуду?

Батагъа

Батагъала жыйылдыла кезлеге,

Кёз жаш угъай, къан келеди кёзлеге.

Дорбунлагъа жыйылабыз, юрюлюп,

Амал тапмай къатынлагъа-ёзгеге

Кёселеге таш жетмейди атаргъа

Темир жокъду азат уруш ачаргъа

Сабийлени элтип букъдуралмайбыз,

Тик къаяла жол бермейле къачаргъа.

Душман аскер, жел ургъанлай, терк жетди,

Эй, дуниябызны, къабыр кибик, тар этди.

Эминагъа, ёлетлеге тёзгенек,

Энди кёрдюк зулму деген адетни.

Къыжылдайла бийик чархлы арбала,

Орамлагъа киралмайла, тыгъылып.

Тохунлагъа сюейдиле жашланы,

Ёсгенлери барадыла къырылып.

Кебинсизлей къаладыла ёлюкле,

Кетедиле дуниягъа термиле.

Эй, кетедиле дуниягъа термиле,

Кёзюн-къашын къанатлыла кемире.

Сенек, къазыкъ къоймай къолгъа алабыз,

Кёселеден къан алыргъа барабыз.

Ай, не медет, сауут-саба жетмейди,

Жан чыгъара, ашланады жарабыз.

Ай, не медет, бир ырхыны тыярек,

Экинчиси андан уллу келеди.

Хан-Тенгри, кёрмеймисе, кёкдеги,

Акъсакъ къанлы не къыйынлыкъ береди.