Жангы жашауну фахмулу къураучусу

Уяналаны Батталны жашы Чомай жашагъан эм ишлеген къадарында ёз халкъына алжаусуз къуллукъ этгенлей, аны келир заманы ючюн къайгъыргъанлай тургъанды. Ол урунуу жолун Къашхатауда устаз болуп башлагъанды. Белгили журналист Къулбайланы Алий, Чомай аны да окъутханын да айтып, былай эсгергенди: «Элде школгъа жюрюмеген сабий къалмасын деп,  аны ючюн бек къайгъыргъанды. Бир эллилери билимли, адепли да болурларын сюйгенди. Аны себепли школ библиотекада кёп китап жыйышдырыуну мадарларын да этгенди. Абайланы Алийпашаны жашчыкъларын – Халимни бла Хабибуллахны – бай тукъумдан чыкъгъансыз деп, окъургъа къоймагъанларын билгенлей, Чомай аланы башха тукъумгъа жаздырып, биринчи классха ма алай алдыргъанды».

Устазлыкъ ишде Уяна улуну кёп тутмагъандыла - аны тирилигин, хунерлилигин, окъутуу-юйретиу ишге уллу кёл салгъанын терк окъуна эслеп, районну таматасыны къуллугъуна кёчюргендиле. 1940 жылда майда уа КъМАССР-ни жарыкъландырыу наркомуну орунбасарыны къуллугъуна салгъандыла. Къыркъ экинчи жылда февральда, ВКП (б)-ны Ара Комитетинде парторганизаторланы бийик школунда окъугъандан сора, партияны Къабарты-Малкъар обкомуну секретарыны орунбасары болуп ишлеп башлайды.

Кёчгюнчюлюкню жылларында Къыргъыз ССР-де Фрунзе областьда партияны Ивановский райкомуну парткабинетине, ол райкомну пропаганда эм агитация бёлюмюне, Тянь-Шань областьда связьны конторасына башчылыкъ этгенинде да, Уяналаны Чомайгъа тырман эшитирге тюшмегенди. Ол къайсы тюрлю къуллукъда да ишге уллу жууаплылыкъ бла къарагъанды. Аны ючюн а даражасы бийикде жюрюгенди, коллективде намысын кёргендиле. Огъаргъы органланы оноучуларындан кёп ариу сёз эшитгенди. 1944 жылдан 1956 жылгъа дери Чомайны урунуу китапчыгъында онла бла бюсюреу жазыула этилгендиле, Къыргъыз ССР-ни Связь министерствосуну сыйлы грамоталары бла саугъаланнганыны юсюнден да.

1956 жылда 25 октябрьде Уяна улуну, Къыргъыз ССР-ден КПСС-ни Ара Комитетине чакъырып, ол Къабарты АССР-ни Министрлерини Советини Председателини орунбасарыны къуллугъуна тийишли кёрюлгенин билдиргендиле. Бир айдан сора уа аны республиканы Министрлерини Советини Председателини орунбасарына салыуну юсюнден Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуну Указы басмаланнганды.

Партияны Къабарты обкомуну бюросу къурагъан комиссиягъа Тлостанов, Ахохов, Шауцуков, Уяналаны Чомай, Улбашланы Исмайыл, Казмахов, Сасиков киргендиле. Малкъарлыланы туугъан жерлерине къайтарыуну къурауну юсюнден бир айны ичинде предложенияла хазырларгъа деп, комиссиягъа алай буюрулгъанды.

Бир юйден башхасына кёчген окъуна тынч тюйюлдю. Сау халкъны кёчюрюр ючюн а кёп къыйналыргъа тюшеригин Чомай биле эди. Болсада арсарсыз Орта Азиягъа тебирейди. Анда таулуланы артха къайтарыу жаны бла штаб къурайды. Таулула жашагъан районлада, шахарлада да, комиссияла къурап, алагъа малкъарлыланы тизмелерин хазырларгъа буюрады.
Бек алгъа жолгъа биринчи, экинчи, ючюнчю, тёртюнчю эшелонла бла чыгъаргъа онглары болгъанланы тизмелерин хазырларгъа керек эди. Темир жол управленияны таматасы бла келишип, вагонладан составла къураргъа эм ала къайсы станциялада болургъа кереклисин да белгилерге.

Малкъар юйюрлени темир жол станциялагъа элтирге транспорт керек болгъанына не сёз барды. Къыргъыз ССР-ни оноучуларыны араларында намысы бийикде жюрюгени себепли ала Уяна улуну тилегин толтурмай къоймагъандыла. Кереклиси чакълы бир транспорт бла жалчытхандыла. Ол кюнледе Чомайны «Волгасы» минг километрле бла жол къыдыргъанды. Фрунзеден Алма-Атагъа, андан районлагъа барып, адамла бла ушакъ этгенди, поездде кеслерин къалай жюрютюрюклерин юйретгенди. Онюч жылны туугъан жерлерине термилип тургъанланы кёп сорууларына жууап этерге тюшгенди анга.

Аны иши юйлерине къайтырыкъ малкъарлылагъа Къыргъызда бла Къазахстанда эшелонла мажарыу бла бошалып къалмагъанды. Туугъан жерлеринде аланы жангы юйле-журтла сакълап турмай эдиле. Жашауну къуру жерде башларгъа керек болгъанды. Колхозла, совхозла къураргъа, алагъа аягъы юслерине турургъа болушургъа, баям, Уяна улундан кёп къыйын, эштада, бир киши да салгъан болмаз. Таулу элледе культура учрежденияла, школла, амбулаторияла ишлетирге ол тири къатышханын кёпле биледиле.

- Туугъан элине – Къашхатаугъа – терк-терк келиучю эди,-деп эсгергенди Къулбайланы Алий. - «Къызыл Малкъар» колхозну оноучулары бла ушакъ этиучюсю мени да эсимдеди. Бир жол председательге тырман этгени да – биченни тишлеге заманында къалатмагъаны ючюн. Ол сылтау этгениниде уа: «Сен ол хапарланы башхалагъа айт, мен а бу элде ёсгенме, мында мен билмеген зат жокъду», - деп къойгъан эди колхоз башчы, жууугъу болгъанына да къарамай.

Уяна улу халкъыны чынтты патриоту эди, миллетин бек сюйгенди. Анга газетибизни  баш редактору болуп тургъан Черкесланы Сарбийни бу айтханы да шагъатлыкъ этеди: «Партияны обкомуну бюросунда Элбрусну этегинде жашагъан малкъарлыланы ёзен жерлеге кёчюрюуню юсюнден сёз башланнганда, Чомай, ачыуланнган да этип: «Ненча кере кёчюрюрге боллукъду таулуланы, эрикмегенмидиле ала кёчюуден!» - деп, ол сёзню андан ары бардырыргъа къоймагъанды.

Тёрт эшелонну темир жол бла ашыргъандан сора Уяна улу самолёт бла Минводха учуп, андан Нальчикге келгенди. Бери, эшелонладан алгъа жетип, станцияда вагонладан тюшген юйюрлени туугъан эллерине жибериуню къурагъанды. Биягъы автомашинала мажарыргъа, аланы юйюрлеге таплыгъы бла юлеширге керек эди. 1957-1958 жыллада, эллеге жюрюп, жангыдан колхозла къурагъан малкъарлылагъа акъыллы сёзю бла болушханды, аланы кереклерине эс бурургъа кереклисин республиканы башчыларына жетдиргенди.

1959 жылда мартда Уяналаны Чомай Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуну Председателине айырылгъанды. Аны бла бирге РСФСР-ни Баш Советини Президиумуну Председателини орунбасарына да салыннганды. Ол къуллукълада ишлегенинде, аллына жумушлары бла кёпле баргъандыла. Чомай, болушургъа къолундан келлик болса, тилегин толтурмай, бир кишини да артха къайтармагъанды.

Республиканы жамауат жашаууна да Чомай бек тири къатышханды. РСФСР-ни Баш Советине, Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советине депутатха бир ненча кере айырылгъанды. КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомуну бюросуна член болгъанды. Кёчгюнчюлюкден къайтхан малкъарлыланы жашауларын къурау бла байламлы жумушла  бла Москвагъа кёп кере баргъанды. КъМАССР-ни Госпланыны председателини къуллугъунда ишлегенинде да, малкъар эллеге кёз-къулакъ болгъанлай тургъанды. Ол 1985 жылда ауушханды.