Тюзлюкге ийнаныулукъ, жюрек халаллыкъ, иш кёллюлюк болушхандыла бизге жокъ болуп къалмазгъа

              Малкъар халкъны къыраллыгъы къайтарылгъан кюннге
   
    Журналист  В. Богдановну  Чеченланы  Шамиль бла бу ушагъы 1987 жылда «Век ХХ и мир» деген журналда басмаланнган эди. Биз а малкъар тилге  кёчюрюп беребиз.
    

Мени ушакъ нёгерим  Чеченланы Шамильди – Къабарты-Малкъарда  эм хурметли адамладан бири. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде   къылыч эскадроннга  командирлик этгенди, андан  сора Къыргъыз ССР-де школладан биринде  директор эди. Малкъар халкъ туугъан жерине къайтхандан сора уа  иги кесек заманны республиканы  жарыкъландырыу министри болгъанды. Пенсиягъа чыкъгъанындан сора уа Нальчикде  устазланы хазырлагъан  училищеде преподавательлик этгенди.

Бизни  ушагъыбыз а республикада мамырлыкъ ючюн комитетни (КЗМ-ни) ишин сюзюуден башланнган эди, андан сора уа аз-аздан башха затха кёчгенди. Бюгюнлюкде толкъунча къайнап баргъан  перестройканы, анда адамны  ёзегини, эркинлигини юсюнден сёлешип тебирейбиз.
 

-Биз, таулула, ата-бабаларыбызны эсибизде тутаргъа бек сакъбыз,-дейди  Чечен улу. –Аны къырып кетерир онг жокъду, нек дегенде ол бизни жашауубузду. Ма бусагъатда, бизни кёп миллетли халкъыбызны  тарыхы тохташдырыла тургъан заманда, биз ниет байлыгъыбызны, ахшы тёрелерибизни, адетлерибизни эсгеребиз. Болсада аман затланы да унутур онг жокъду. Озгъан онжыллыкълада болгъан бушуулу ишлени  бизни тарыхыбыздан къырып кетерир амал не хазна болсун.

Хау, 1941 жылны 22  июну, 1945 жылны 9  майы да бизни эсибиздедиле. Алай  1944 жылны 8 мартны кюнюн да унутмагъанбыз. Ол кюн бизни, таулуланы, Ата журтубуздан, тауларыбыздан,  ёмюрледен бери ата-бабаларыбыз жашагъан жерледен  зор бла кёчюргендиле. Биз аны ангылаялмай эдик: нек, не ючюн? Фашистлеге къуллукъ этерге баргъан  онла бла саналгъан сатхычланы  хатасынданмы? Уллу Ата журт урушну фронтларында уа  къаллай бир къабартылы, таулу, чеченли эмда башха  кавказ халкъланы келечилери жоюлгъандыла?  Хау, фронт да узакъда эди ол заманнга, Нальчиг а - терен тылда.

Къартла, сабийле, тиширыула ол ашыкъ-бушукъда  биргелерине жаланда юслерине кийген кийимлерин алып чыгъаргъа жетишгендиле. Кёпле кетерге унамай,  тауланы ташларын, ёлгенлерини сынларын уппа этип жиляй эдиле… Кёчгюнчюле кёре тургъанлай, къабыр сынланы алып, аладан жолгъа салгъандыла. Адамла  аланы юслери бла баргъан заманда, тобукъланып, ташланы уппа этгендиле…
Бизни халкъны Орта Азиягъа кёчюргендиле. Кёпле, ары  жетмей, жолну кётюралмай, ачдан-жаланнгачдан, хауа болумла жарашмай ёлгендиле…

Фронтха уа мен 1943 жылда тюшгенме. Антыма кертичи болуп уруш этгенме: юч орденим, майдалла, Баш Главнокомандующийни бюсюреу къагъытларына да тийишли болгъан эдим. Мени  атамы, анамы, гитче къарындашларымы, эгечлерими  кёчюргенлерин да  фронтда билгенме. Не ючюн?  Ол адам акъылгъа сыйынмайды: сен жанынгы- къанынгы аямай уруш къазауатха киресе, сени жууукъларынгы уа халкъны душманы этип, кёчюредиле.

Эсимдеди, Польшаны  Висла черегинде  къоруулауда тура эдик. Мени  дивизияны штабына чакъырадыла. Анда уа чеченлиле, къалмукълула, ингушлула, малкъарлыла, къысхасы, дивизияда уруш этген битеу кавказ халкъланы келечилери. Кёплени кёкюреклеринде орденлери, майдаллары  - урушха биринчи жыл къатышханла тюйюлдюле. Бизни тизгин сюеп, мындан ары  ал сатырда уруш этмезлигибизни эмда   тылда подразделениялагъа жиберликлерин  билдиредиле. Ол да  кесилиги бла сюргюнлюк эди. Кертиди, мени къойгъан эдиле. Эльбагъа дери жетгенме. Андан сора Къыргъызгъа барама.

Аскерден 1947 жылда эркин этгендиле. Кёп кере сыйыбызны тюшюрюрге кюрешгендиле, сындыргъандыла. Хар он кюнден комендатурагъа барып, къол салдырыргъа керек эдик, ары бери барыр онг жокъ. Документлерибизде уа: «Ол неда башха элден тышында жашаргъа эркинлиги жокъду», деп жазгъандыла. Ма алай, анда жаша, ёлген да анда эт. Хар неден да  ол бек  къыйнагъанды. Кёчгюнчюлени бир-бирлерини  уа район больницагъа барыр онглары да болмагъанды. Медицина болушлукъ тапмай, ёлгенле да кёп эдиле.

-Не зат болушхан болур сизге бюгюлмезге, жашауну андан ары бардырыргъа?

-Тюзлюкге ийнаныулукъ. Мени граждан урушха къатышхан  тёрт жигит ата эм ана къарындашларым бар эдиле. Коммунистле, уллу  атлы аскер бёлюмлеге  башчылыкъ этгенле. Аланы кертисин  айтханлары ючюн ёлтюргендиле. Биз, таулула,  ёхтем адамлабыз,  бизде ётюрюк айтхан, кёзбау этген – бедишди. Кёпле тынгылап турмагъандыла, тюзлюк ючюн айтхандыла, аны ючюн а … Мен кеси кёзюм бла кёргенме,  бизни элден къаллай бир адамны машиналагъа миндирип элтгенлерин, къаллай бирин тутханларын, олтуртханларын. Аланы къаллай бири уа къайтмай къалгъанды…

Болсада  бир затха да къарамай, тюзлюк тохташдырыллыгъына ийнаннганма: ким да тюзлюкге ийнанып, анга кертичи болургъа керекди, бир затха  да къарамай. Битеу тюз ниетли адамла барысы да алай сюелселе, тюзлюк хорларыкъды. Бизни кёчюргенлери тюз болмагъанына эмда аны бир заманда ангыларыкъларына ийнана эдик. Ма ол ийнаныулукъ болушханды бизге аякъ юсюбюзде къаты сюелирге. 1957 жылда, партияны ХХ съездинден сора, биз барыбыз да Кавказгъа къайтханбыз.

Дагъыда бизге ол болгъан ишни  ангыларгъа итиннгенибиз да болушханды. Сёзсюз, ол заманда къаты сёлешгенле, ол ишге ачыуланнганла да бар эдиле. Алай партиягъа, къыралгъа угъай. Сталиннге?  Билмейме, бир сёз бла айталлыкъ тюйюлме. Не десек да, ол кеси жангыз этмеген эди да оноуну къабыл. Бизни ол замандагъы терс ишлерибизни барын да бир адамны юсюне къуяргъа  жарамайды. Ким биледи, бизни, мени тёлюмю да,  бир затда терс ишлери болгъан болур эдиле. Тенгликни юсюнден айтхан тынчды. Алай адамлада  тюзлюкге табыныуну болдургъан а къыйынды.

Бизни ол болгъан ишледе терслигибиз недеди? Мен ангылагъанма, жаланда Сталин угъай, кёпле да башхаланы ангыламайдыла, жарсыуларына жарсый  билмейдиле, неда билмегенча этедиле, сюйсенг а, ол затла унутулуп къалгъаннга ушай барадыла. Адам ол неда башха тарых магъаналы ишлеге бирде кеси да сунмай тургъанлай  киришеди,  ол алай бла жашауну чархын бурады. Бирде аны башына кёп палахла да тюшедиле. Ма аны себепли мен ол адамгъа судьялыкъ, ёкюллюк да эталмайма, мен да  ол  чархда бурулгъанладан бириме. Тенглик жокъ эсе, ол ишде мен да, сен да, биз барыбыз да терсбиз. Бизни жюрек къатылыгъыбыз, социал  уллу кёллюлюгюбюз да терсдиле…

Андан сора да, манга ол заманда шуёхлукъ болушханды. Тюзюрек айтсам а –жюрек халаллыкъ, ансыз жашау жашау тюйюлдю. Бирле:  "Сен хорлагъан душманынга да халал болургъа тийишлисе",- деп  жазадыла. Алай а шуёхларыбызгъа, тёгерегибизде  адамлагъа уа жюрек халаллыкъны, жандауурлукъну этала болурбузму?  Мен ол заманда Къыргъызда тургъанма. Къыргъызлыла бизге бек иги болгъандыла.  Ала жашау журт, аш-суу, ишге салыу бла да болушлукъ этгендиле.  Манга Къыргъыз ССР экинчи ата журтумчады. Анда окъуп, билим алгъанма, школда директор болуп ишлегенме, партиягъа да анда алгъан эдиле. Къыргъызлыла бизге спецпереселенецлегеча (бизге ол заманда алай айтып болгъандыла)угъай,  шуёхларынача къарагъандыла.

Ма ол жыллада ангылагъанма бек магъаналы затны, жюрек халаллыкъ неден да багъалы болгъанын. Кёп адамны ичинде биреуню кёрюп, аны жюрек  къыйынлыгъын сезиу, болушуу, ма аладыла бек керекли шартла.

-Бюгюн адамны  халаллыкъгъа къалай юйретирге боллукъду?

-Таза ниетлилик  кёп затны тутуругъуду. Аланы арасында  бек башы уа -  табийгъатха тутхан ниетингди.

Шёндюгю адамны ишлерини хатасы недеди? Кесини онгун техника амалла бла кючлендирип,  аны ёсдюрген, бакъгъан табийгъатха жау  болады, анга ие кёзден угъай, бир тыш, керексиз затхача къарайды. Арбазда ёсген къарт кертме терег а- ол бизни  ич дуниябызны  жашау терегиди. Кёп тёлюле кёрген  къарт кертме терекге жан аурутмагъан а,  бир сёз бла айтханда, аманлыкъчыды.

Гитчеге тёгерекде къудуретни багъаларгъа кереклисин тюшюндюрюу  бла бирге аны хайырлана  билирге да юйретирге керекди. Бирде школлада ючюнчю классланы окъуучуларыны  багъалы сыргъалары,  жюзюклери бла олтургъанларын кёрсенг, жюрегинг къыйналады. Алай бла ала  гитчеликлеринден окъуна   къыйын салмай жашау этерге юйренедиле. Ол а иги тюйюлдю.

Анда, Западда, наркотикле айланнганларын биз эрттеден да эшите эдик. Ала бизде да кенг жайылгъанларын а  кеч билгенбиз. Кимди терс бу ишде? Биз кесибиз. Керти зат заманында айтылыргъа керекди. Аланы юсюнден къайтарып, къайтарып айтып турургъа борчлубуз, ала магъаналыдыла, бек алгъа ала бизни кесибизге керекдиле. Нек дегенде  ачыкъ сёз -  перестройканы магъаналы кесегиди.

Тюзюн айтып, адамлагъа ышаныргъа да керекди. Бютюнда бек жаш тёлюге. Бизни жашларыбыз бла къызларыбыз бек игиледиле деп айтыу, ол азлыкъ этеди - алагъа адепли болургъа  болушургъа керекди. Биз а  аланы тёгереклеринде лозунгла бла кёп айланнганбыз, алай  чынтты, магъаналы ишге уа къатышдырмагъанбыз. Жаш адам кесини ниет жаны бла излемин, билимин ачыкъларча этерге керекди. Ма ол заманда ала жашауну магъанасын да терен  ангыларыкъдыла. Аланы ол затха итиниулери асыры кючлюден, Ф.Достоевский кесини заманында анга «акъылбалыкъ болмагъанланы итиниулери» дегенди.

Мен ишексизме, бизни халкъларыбызны барыны да  жашауларыны мурдорунда ата-бабаларыбызны тёлюден тёлюге ёте баргъан ниет хазналары баш болургъа керекдиле.  Сёзсюз, къырал законла да бардыла, алай ала не къадар иги болсала да, халкъ законладан алгъа ёталмайдыла.

Билемисе, бир закон да халкъны налатындан кючлю  болаллыкъ тюйюлдю. Бизде тау эллерибизден биринде бир иш болгъанды.  Бир хурметли адамны жашлары аманлыкъ  этгендиле. Эл жыйылып, жашлагъа, ата-анагъа да налат салып, ол юйюрню элден къыстаргъа оноу этгендиле. Бизни адамлагъа уа  ата журтларын сыйыргъандан  уллу къыйынлыгъ а къайда? Ма бир талай жылны ичинде ол юйюр Къабарты-Малкъарны эллерини биринден чыгъып, бирине барып айланнганды. Аланы бир журтха да къоймагъандыла. Адамла масхапсызлыкъны кечалмайдыла.

Осал законну  тюрлендирирге  боллукъду да,  адамланы араларында жашау болумла да тюрленсинле – алай  ниет даражаны закону тюрленмейди. Алай  болургъа керекди.

Дагъыда айтырыгъым.  Дуния кёп тюрлюдю – бизни насыбыбыз да андады.  Жангыча  сагъыш этиу  кёп тюрлю оюмла, кёз къарамла бла да байламлыды.  Ким биледи, хар затны да анданмы башларгъа керек болур – тюрлю-тюрлю кёз къарамлагъа хурмет этиуден. Аны бла бирге уа кесинги оюмунгу,  жашаугъа кёз къарамынгы да ачыкъ айта. Жарсыугъа, бирде  башханы эшитген, ол да санга тынгылагъан къыйын  болады.

Былайда бизни хар бирибиз да  кеси кесибизден къаты сураргъа керекбиз.  Нек дегенде башханы сёзюн эте, кёп затдан къалабыз. Хар ким да  кесине башдан аякъ къарап, менсиниуюн къояргъа, адамлыкъ шартланы  бек алгъа башхалада угъай, кесинде излерге керекди. Андан сора да  айтырыгъым, къол аязларын бир бирге ышып, бир жанында турур кереклиси да жокъду. Ма ол заманда хар не да  да  болур".

Суратда: онг жанында биринчи Чеченланы Шамиль.