Жигерлиги бла – махтауну бийиклигине

Ата сыры – жашында

Ол Бызынгыда Кыныуну жашы Харунну юйюрюнде жаратылгъанды.  Атасы кеси заманында айтхылыкъ кишиледен болгъанды – уруш аллы жыллада эл къуллукълада айланнганды. Уллу Ата журт уруш башланнганлай а, фронтха кеси ыразылыгъы бла кетгенди. Ол Москва тийресинде тасхачы къауумгъа тюшгенди. 

Биринчи эки жылда къазауат къалай къаты баргъаны белгилиди. Харунну хапарын, сюйген тенги Орехово-Зуево деген жерде асыралгъанын да аны биргесине уруш этген Къулбайланы Элбай айтханды артда юйюрюне. 

Алай бла Салих, эгешчиги Фатимат атасыз ёксюз болгъандыла. Сёзсюз, къыйын эдиле ол жылла башсыз къалгъан Чочайланы Забитханнга. Андан да къыйыны уа алда болду – Ата журту ючюн жан берген солдатны юйюрюн туугъан жеринден зорлукъ бла кёчюргенде.

Къошну таматасы

Сюргюнде Аттоланы бу юйюрлери Къыргъызстанны Иссык-Куль районунда «Жангы жашау» колхозгъа тюшгенди. Анда Салих, жетижыллыкъ школну бошап, урунуу жолун малчылыкъда башлагъанды. Аны окъуусуз къалгъанына анасы Забитхан бек жарсыгъанды. Алай аллай онглары кёплени болмагъанды ол заманда. 

Онбеш жылында ол эриннген деген не болгъанын билмеген жашны къошха тамата этгендиле. Ол къой кютгенди, жюн къыркъгъанды, бийик жетишимлери бла атын айтдыргъанды. Аны хайыры бла къойчулукъ ол мектепни бек файдалы бёлюмюне айланнганды. Таулу жаш а махтаугъа, саугъалагъа да тийишли болгъанды.  

Малкъар халкъгъа ата журтха къайтыргъа онг чыкъгъанда, мюлк таматала, къошчу нёгерлери да Салихни анда тыяргъа кюрешгендиле, къал деп да тилегендиле. Алай ол атасыны къол жылыуу сакъланнган Бызынгыгъа къайтыргъа таукел болгъанды.

Къыргъызстанда Атто улу ишлеп тургъан колхозну мурдорунда къуралгъан,  ууакъ аякълы малланы къумаландырыу бла кюрешген мюлк бюгюн уллу жетишимлери бла белгилиди. Ол кеси да таулу жашны – Аттоланы Салихни атын жюрютеди.

Сураты – "Огонёк" журналда

Мында да Атто улу ата-бабаладан келген къойчулукъ ишин къоймагъанды. Келе-келгенлей, Бызынгыда ата юйюнде тохтап,  «Коммунизмге жол» колхозда ишлеп башлагъанды. Ишден айырылмай, ингир школну бошап, бийик билим да алгъанды.

Аны бла бирге ол кеси кютген къойланы къумалылыкъларын игилендириуге да уллу эс бёлгенди. Андан билимлери, сынамлары болгъанлагъа тюбеп, соруп, китаплада окъуп, Бызынгыда жюнлеринде къыллары кёп болгъан къойланы орунларына хайыр келтирлик, жюнлю, этли породаны чыгъаргъанды.  

Ол жюз къойдан жюз бла жыйырма къозу, бир  ууакъ аякълы малдан 3-4 килограмм жюн алгъаны республикада угъай да, саулай Совет Союзда окъуна уллу жетишим эди. Бызынгылы  жашдан юлгю алыргъа сюйгенле кёп болгъандыла. Аны юсюнден къыралны «Правда», «Труд», «Известия», «Сельская жизнь», «Винницкая правда»  деген ара газетлеринде, «Огонёк», «Юность», «Овцеводство», «Сельские зори» эм башха журналлада жазгъандыла. Аны сураты «Огонёк» журналны тышында басмаланнганды. Анга аталып, жыр да айтылады. 

– Атто улу, керти да, эл акъ атха миндирген жашладан бири эди. Ишексиз, ол заманда «Огонёк» журналны тышында басмаланнган бюгюнлюкде тыш къыраллада чыкъгъан «Time», «Forbes», не да «Esquire» деген белгили журналланы биринчи бетлерине тюшген бла тенг эди, – деп жазадыла Интернетде.

Бызынгылы къойчуну сынамы кёплеге болушханды – анга келген къагъытланы элни почтачысы ташып бошаялмай тургъанды дейдиле.
 
Белгили кинорежиссёр, жазыучу, «НОТР» телевидение компанияны таматасы Владимир Вороков озгъан ёмюрню 60-чы жылларында «Чабанский хлеб» деп кино алдыргъанды. Ол заманда шахар кинотеатрлада, эл клублада да кинону аллында киножурнал деп къысха документли фильм кёргюзтюучю эдиле. Соруп, сурап, тилеп, жаланда Салихни киносун кёрюр ючюн окъуна келип тургъандыла адамла клубха. 
 
Ызы бла Владимир Халидович «Обычное человеческое мужество» деген аты бла китап чыгъаргъанды. Ол анда бизни жерлешибизге берген махтаугъа алай кёпле тийишли болгъан болмазла жашауларында.  

Хурметлеу

Салихни намысы Къабарты-Малкъардан тышында да бек бийикде жюрюгенди. Аны ол жетишимлерине бизни бла бирге ол урунуу жолун башлагъан Къыргъызстанда да бек къууаннгандыла. Ары бирге баргъанларыны юсюнден да жазады В. Вороков китабында. «…Онжети жыл болады ол бу жерни кёрмегенли. Кёп зат тюрленнгенди ол заманны ичинде жашауда, Григорьевка элде да. Анга ол кеси окъугъан школда жарыкъ тюбегендиле.  Сабийле жырла, назмула айтханда, Салих кёз жашларын жашырыргъа кюрешип тургъанын кёргенме. 

Биз анда фермалада, сабанлада болгъанбыз, къойчула бла тюбешгенбиз. Бешбармакъ да ашагъанбыз, кумыс, чай да ичгенбиз къолан пиалаладан. Бек башы уа – биз шуёхла арасында эдик.  Ол кюн: «Сейирди жашау, – деген эди Салих сагъышлы. –  Биз мында жашагъанда, юйге, Бызынгыгъа, барлыгъыбыз келе эди. Биз ол оюм бла жатханбыз, аны бла къопханбыз. Ма бюгюн а, онжети жылдан сора келгенимде уа, бир жууукъ, сыйлы затымы къоюп кетип, энди тапханча болгъанма…» – деп жазады ол.

Даража

Уруннган адамны намысы къайда да бийикди. Салихни сыйын битеу къыралда да кёргендиле. Бийик жетишимлери ючюн  ол Ленинни орденине (эки кере),  Урунууну Къызыл Байрагъыны 
орденине бла Оракъ бла Салта алтын майдалгъа тийишли болгъанды, анга «Социалист Урунууну Жигити» деген сыйлы ат аталгъанды.  

Эки кере СССР-ни Баш Советине депутатха да кёргюзтюлгенди. Москвада Кремльде аны бла бирге съездледе Къулийланы Къайсын да болгъанды. Атто улу бла ол бир бирлерин таныгъандан 
арысында шуёхлукълары ёчюлмегенди. Бызынгыгъа да келиучю эди Къулий улу. Салих поэтни юсюнден: «Мен обкомну секретарьлары бла да болгъанма жолоучу, кёп тюрлю адам бла 
тюбеширге тюшгенди. Къайсынча ариу сёлешгеннге уа тюбемегенме. Ол халкъыбызны ёхтемлигиди», – дегенди. 

Поэт да, анга атап, бу назмуну жазгъанды:

Салих, сени ийнакълап,
Жазама бу сёзлени,
Тюз билгеним себепли
Игилигинги сени.

Мал кютген, сабан сюрген –
Биринчи ахлум мени.
Сени кибик адамла
Ийнагъыдыла жерни.

Айтама ол себепден
Махтау сёзюмю санга.
Энтта да берсин жашау
Санга кёп сыйлы саугъа!

Игилик, огъурлулукъ
Бир да болмазла эски,
Тохтагъынчыгъа дери
Бу жерде кырдык ёсген.

Салих, шуёхум мени!
Мен санга назму этдим,
Сени кибик адамла
Бизде кёп болсун дедим.

Унтулмазлыкъ чакъла 

1974 жылда Аттоланы Салих, биргесине да Владимир Вороковну алып, Къазахстаннга айтхылыкъ эллиси Деппуланы Хакимге баргъанды. Генерал къайда туугъанын, ёсгенин, къайсы таулада 
къой кютгенин бир заманда да унутмагъанды. 

Ол уллу адамланы ышанлары болур. Къонакълагъа къалай тюбегенин режиссёр киносунда да кёргюзтеди, китабында да жазады: «Айтыргъа керекмиди, ала туугъан эллеринден бир ненча 
минг километр узакълыкъда къалай къууанчлы, къалай жарыкъ тюбегенлерин бир бирине? 

Хаким Сафарович бир заводну не фабриканы директору болса, иш баргъан цехлени, жер бла кюрешген болса, сабанларын кёргюзтюрюк болур эди къонакъгъа. Аскерчи, танкист болгъаны 
себепли, бизни танкодромгъа элтди. Анда окъуу дерсле бара тура эдиле, танкла, темир чархлары бла къумлу тюзню къаза, тёгерекни дауургъа алдырып, окъ-топ тауушла эшитиле…» 
Толгъурланы Зейтун а «Ашыкъ оюн» хапарын жаза туруп, ары Салихни жашауундан шартла кийиргенди.

Халаллыкъ

Эллилери Атто улуну адамлыгъын, къаллай халал жюрекли болгъанын бюгюн да унутмайдыла. Аны бла ёхтемленедиле, келе тургъан тёлюлеге юлгюге келтиредиле. 

Юйюрлю, юйдегили да Салих кёчгюнчюлюкден ата журтха къайтханда болгъанды. Ол юй адамы Кючменланы Намуну къызы Валентина бла бирге юч къыз бла жаш ёсдюргендиле. Ала барысы да урунууну ажайып магъанасын ангылагъан адамладыла. 

Сабийлери жетип, кеси да солуугъа кетгенден сора, Атто улу Салих Хасанияда жашагъанды. Ол тургъан юйню къабыргъасында эсгертме орналыпды. Арбазында уа жашы Ахматны туудукълары ойнайдыла.