Билимини теренлигине, жюрек халаллыгъына да марда жокъ эди

Биринчи устазымы эсгере

Игилик, аны  этген адам да унутулмазгъа керекдиле, унутулгъан да этмейдиле, заман ётсе да. Бу къысха хапарымда мен биринчи устазымы юсюнден  эсимде къалгъан шартланы келтирлигим келеди. Ол адамны юсюнден кёп да, тынгылы да жазылгъанды,алай кесими  юлюшюмю къошаргъа эртдеден  муратым бар эди да, къаламны къолгъа андан алгъанма.

«Айтылмагъан сёзюнг бла жутмагъан къабынынг бирчады»  деп, бошдан айтмагъандыла буруннгулула. Мен хапарларыкъ  республикада аты айтылып тургъан  устаз  Къартлыкъланы Жумараны жашы Ражабды.  Аны юсюнден жазгъан, айтхан ким болса да, ол  жерлешлерин  жарыкъландырыугъа  уллу къыйын салгъанын сагъынмай къоймайды. Не сейир, хар бирини да эсгериулери башхады. Айтханларына кёре,  Ражаб  Жумараевич  хар бирине башха тюрлю устазлыкъ этген  сунарса. Артда уа сейир шарт ачыкъланады: ушакъгъа къатышханла барысы да бир классда,бир кезиуде окъугъандыла.

Мен ангылагъаннга кере, бу сёзлени бек уллу магъаналары барды: ол хар окъуучуну  жюрегине жол таба билгенди, аны сейирин эсде тутханды. Ол а  педагогну бек терен фахмусуна саналады. Устаз кесини предметин не иги билсе да, дерсде не тынгылы айтса да, сабийле бла байламлыгъы болмаса,  иши жетишимли болур амалы жокъду. Аны мен окъуучу болуп да,окъутхан этип да сынагъанма.

Ражаб  Жумараевични юсюнден жазгъанла аны урунуу жолун сюргюнден къайтып, бийик билим алгъандан сора суратлайдыла. Алай аны устаз къадары иги да алгъаракъ башланнганды. Ол бек жашлай  Ленинчи окъуу шахарчыкъда окъугъанды. Анда белгили болгъанды аны илмугъа, билимге да  талпыннганы. Нальчикде окъууну бошагъанлай, туугъан элине –Лашкутагъа - устаз болуп къайтханды, анда  Уллу Ата журт уруш башланып, аскерге чакъырылгъынчы уруннганды. Алайды да,  сюргюнден къайтып, Лашкута школунда ишлеп башлагъынчы да устаз хунери ачыкъ болгъанды.

1957 жылда  уа КъМКЪУ-ну малкъар тилни  бла  адабиятны бёлюмюне кирип,  аны  жетишимли бошайды. Школда уа окъуугъа хазырлаучу  классны алады. Мен,  Ражаб  Жумараевични къызы Налжан да бу классда окъуп башлагъанбыз. Алтмыш жылдан артыкъ ётсе да, ол замандагъы дерсле эсимде къалгъандыла. Башында айтханымча, устазыбыз дерсни аллындан окъуна эсибизни ол айтырыкъ тема бла байламлы этгенди, уста къойчу къойланы ызындан тизгенлей, андан сора   аны бла окъуучуланы орталары ахырына дери   юзюлмегенди.

Устазыбызны дагъыда бир иги иши - дерслени табийгъатда да бардыргъаны.  Ол заманда бизни тереклени атларын билирге,  чыпчыкъланы жырлагъанлары бла таныргъа юйретгенди. Бир-бирде уа биз  бек сюйюп сакълагъан  - терк къымылдагъан, кеси къурагъан  жарыкъ оюнла болуучу эдиле. Алай бла беш жылны башланнган класслада бизни битеу предметледен да Ражаб Жумараевич окъутханды.

Тамата класслада школну бошагъынчы малкъар тилден  бла адабиятдан  окъутуп тургъанды ол бизни. Кёп дерслери  эсибизде къалгъандыла. Сёз ючюн, Кязимни жашына жоралагъан тарыгъыу назмусун сюзюу  неда Къайсынны поэмаларындан юзюкле. Ол аланы китапха къарамай  айтханды. Ол кезиуледе  аны  артист  хунери да ачыкъланнгады. Урушну юсюнден  сёз баргъанда  уа, ауазы  шошуракъ болуп, мудахлыгъы кёрюне эди. Баям, ол заманда эсгериу толкъунла кеслерин билдире болур эдиле.

Аны билимини теренлигине марда жокъ эди. Окъуучуланы сорууларына жууап тапмай  бир заманда да жунчумагъанды. Олсагъат не нарт сёзлени, неда белгили акъылманланы айтханларын, неда тарых шартланы юлгюге келтирир эди. Малкъар тилни байлыгъын кёргюзтгенледен бири болгъанды ол. Сохталарындан кёбюсю аны жолу бла баргъандыла,  малкъар тилни бла адабиятны бёлюмюн бошап, республикада белгили устазла болгъандыла. Аланы хатлары бирсиледен башха эди.

Устазыбыз къуру дерсле бла чекленип къалмагъанды, сохталарын жандауурлукъ ишге да къатышдыргъанды: жашла элде жангыз къартлагъа отун келтиргендиле, къызчыкъла уа юй жумушларына болушхандыла. Элде ырхы талагъан жолланы тюзетирге да чыкъгъанбыз.  Ол ишлеге, бизге башчылыкъ эте,  кеси да тири къатышханды.

Аны энтта да бир иги къылыгъы болгъанды: сохтасы дерслерин тынгылы толтурмаса  неда  келмесе, ата-аналарын школгъа чакъырып кюрешмегенди, ала келгинчи сакълап турмагъанды. Терк окъуна  юйюне жетип, халны турушунлай билдиргенди,  андан сора  кемчиликле узакъгъа созулмай тюзетилгендиле.

Дагъыда Ражаб  Жумараевични жашау жолунда бир затха эс бурургъа тийишлиди. Ол эки кере даражалы окъуу  юйледе хунерин, билимин да байыкъдырып чыкъгъанды, алай хар жолдан туугъан элине къайтханды, кесини жерлешлерине алгъан билиминден юлюш этерге  итиннгенди. Аны бла туугъан элине сюймеклиги, кертичилиги ачыкъланады.

Устазлыкъ къадарында кёп иги иш тындыргъанды - сохталарына билим бериу бла чекленмей, адет-намысха юйретгенди. Андан сора да, школда завучну къуллугъун толтургъанда  кёп жаш устазгъа эс тапдыргъанды, аны хунери бла хурмети алагъа юлгю болгъанды. Кесим Лашкутаны школуна устаз болуп келгенимде, андан кечгинлик тилейме. Хыпыяр болуучу эдим,  дерслеринде кёп кере  чырмагъанма.  Ол а: «Мен аны эртте унутханма», - дейди. Ол кезиуде  кёзюне къарагъанымда, ала ышара тургъанларын кёреме да, жюрегимден бир ауур жюк кетгенча болама. Ма аллай бир уллу эди  халаллыгъы.

Аны  жетишимлерине, жарыкъландырыу ишине  бийик багъа берилгенди - РСФСР-ни Баш Советини Президиумуну  1981 жылда 31 августдан указы бла анга «РСФСР-ни школуну сыйлы устазы» деген ат аталгъанды.

Былтыр  классыбыз  школну бошагъанлы 50 жыл толгъанына жоралап,  тюбешиу къурагъанды. Хар бирибиз да окъуу жылларыбызны эсгергенбиз, алай  ол эсгериуледе   Ражаб  Жумараевични аты  сагъынылмай бир кере да  къалмагъанды. Хар ким  аны  башха адамныча суратлагъандыла. Сора  мени эсиме быллай акъыл келгенди: хар бирибизни кесибизни  энчи Ражаб Жумараевичибиз барды. Ол битеу жашауубузда  бизни биргебизге къалгъанды.

Быйыл биринчи мартда анга 102 жыл толлукъ эди, ол дуниянг жарыкъ,ырахматлы болсун.