Къарачай-малкъар бишлакъланы тюрлюлери

Аш хазнабызны юсюнден газетни бетлеринде, сайтда да билдириуле бере турабыз. Насыпха, ол жаны бла тарыхыбыз уллуду эмда байды. Билген затларыбызны зарфха сала, туура эте барыргъа уа басмада ишлегенлени борчларыды. Бюгюн къарачай-малкъар бишлакъланы юсюнден Мисирланы Хасан жарашдыргъан материалны басмалайбыз.

Къарачай-малкъар халкъны бир талай мингжыллыкъ тарыхыны ичинде кеси къурашдыргъан бишлакъланы кёп тюрлюсю барды. Биз аланы атларын, жарашдырыр амалларын этнографларыбыз жыйгъан материалладан, адамланы айтханларындан, этгенлеринден тохташдыргъанбыз.

Алайды да, юй бишлакъ мая суу бла этилгенин ким да биледи. Къайналгъан бишлагъ а къайнар сютге аллай сууну орунуна айран къошуп жарашдырылады. Этнографланы оюмларына кёре, аны кёбюсюнде малкъарлыла этгендиле. Ханс бишлакъ деп хуппегисинден айырып иги сыгъылмай, кесине да тюрлю-тюрлю хансла къошулуп этилгеннге айтадыла.

Къарачай бишлакъны къагъытларын, технология жаны бла ашаргъа келишгенин Сюйюнчланы Азаматны жашы Олег жарашдыргъан эди.  Ол кеси да техника илмуланы доктору болуп тургъанды. Ставропольда техника университетде ишлеп, халкъыбызны бу ашарыгъын илму жанындан кёп жылланы тинтгенди.

Бишген бишлакъны сютню исси этип, мая суу къуюп жарашдыргъандыла. Чарх бишлакъны ауурлугъу, орта эсеп бла алып тергегенде, отуз беш-къыркъ   килограммгъа тарта эди. Ол кеси да тёгерек болгъанды. Къалынлыгъы онбеш сантиметрге жетгенди, эни уа жарым метрге окъуна. Аны хазыр этгенден сора, юч айны ичинде салкъын жерде тутхандыла. Татыуу «Российский», «Ярославский» бишлакълагъа ушагъанды.

Сюзген бишлакъны бузулгъан неда къайнагъан айрандан этгендиле. Аны отха салып, хуппегисинден айырып, ызы бла бишлагъын сыгъып аладыла. Андан сора аны кепге салыргъа керекди, ызы бла юсюне къангачыкъ салып, таш бла къысдырыргъа керекди. Алты-жети сагъатдан сора, ол аз-маз къатханда, аны тузу жыйырма процент болгъан хуппегиде тутхандыла.

Исси сютню мая суу бла уютуп, бишлагъы тюбюне тюшгенден сора, ол хуппегисини тюбюнде сыгъылмай юч не да беш сагъат турады. Ызы бла аны алып кеплеге салгъандыла. Аллай бишлакъгъа Къарачайда, Малкъарда да солугъан бишлакъ дегендиле.

Жут бишлакъны жау чайкъалгъандан сора тюбюнде къалгъан мыстысындан юй бишлакъныча хазырлагъандыла. Жау бишлакъны юй бишлакъны ууакъ туурап, къызгъан сары жаугъа атып эритгендиле. Ызы бла аны кепчиклеге салгъандыла неда жипча бургъандыла.

Мерехуанны этер ючюн юй бишлакъны ууакъ туурап, къызыу хуппегиге атып, анда эригинчи тутхандыла. Ызы бла андан алып кеплеге салгъандыла неда жылылай ашагъандыла.

Хумзу деп хуппегисинден айырылып, алай кеси уа иги сыгъылмагъан бишлакъгъа айтхандыла. Туз атылмагъан бишлакъгъа Къарачайда хумуз бишлакъ дейдиле.

Жалын бишлакъ деп Къарачайда, Малкъарда да тютюнде къатхан бишлакъгъа айтадыла. Аны кесин да эмен неда чынар терекни урчусунда къурутадыла. Ол кёп сакъланырча, аны жалында къатдыргъан амал къарачай-малкъар халкъда бек эрттеден жюрюйдю.

Анга мажюсюлюк замандан къалгъан адетлерибиз шагъатлыкъ этедиле. Аладан бири - жалын бишлакъны. Сабийге юч-тёрт жыл толгъандан сора аны аякъ ортасы бла жалын бишлакъны тёнгеретгендиле. Сабийни жашауунда атламлары тири, эркин болсунла дегенден.

Экинчи адет - быллай бишлакъны жаз башында сабан сюрген ёгюзню мюйюзюне тагъыу. Ол бу ишле бошалгъынчы жауун жаумасын деген хыйсап бла этиле эди. Алимлени оюмларына кёре, бу тёрелеге бек аздан минг беш жюз, не да эки минг жыл болады.

Къарачай-Малкъарда бишлакъны ийнек, къой эмда эчки сютден этгендиле. Кесигиз кёресиз, хурметли окъуучула, бу ашарыкъны бизни миллетибизде ненча тюрлюсю жарашдырылгъанын. Жарсыугъа, жашау жеринде турмайды, миллетни аш хазнасында сакъланмагъан ашарыкъланы башха миллетле алып, кеслерини атларын атап къоядыла. Ол битеу дунияда жюрюген адетге айланып къалгъанды. Башында саналгъан онюч бишлагъ а (юй бишлакъдан къалгъанлары) къарачай-малкъар халкъныдыла дерге боллукъду.