Жангы суратлагъа жангы кёз къарам керекди

Озуп баргъан жылны биринчи жарымында «Къарачай-малкъар халкъны маданият совети» жамауат организацияны башламчылыгъы бла Кисловодск шахарда нарт эпосну бизни халкъгъа жууукъ тюрлюсюн сюзюу жаны бла семинар бардырылгъан эди. Анга мен да энчи къатышып, сейир докладлагъа сюйюп тынгылагъан эдим. Билдирилгенича, аны ётдюрюуню баш мураты – суратчыларыбыз бла къол усталарыбыз эпосубузгъа сингип, андагъы таурухлагъа кёре суратла эм тематикагъа кёре башха затла ишлерча эди. Аллахны ашхылыгъы бла кёрмюч бу айда Черкесск шахарда белгиленипди. Мен да ол суратла къаллайла болургъа кереклилерини юсюнден кесими оюмуму билдирирге сюйюп, бир ненча тизгин жазгъанма да, аны бла сизни да шагъырей этерге сюеме.

Бек биринчиден, жазылгъанны суратчыларыбыз тюз ангыларларын сюеме. Мен жаланда кесими кёз къарамымы билдиреме. Хайырлы болур деп ышанама.   Семинарда чертгенлерича, бизни эпосну суратлары бек аздыла, башхаланыкъы бла тенглешдиргенде. Алай аны иги жаны да барды деп, алай сагъыш этеме. Бизни баш борчубуз а ол магъаналы кемчиликлени тийишлисича хайырланыргъады. Хау, адам улу бир ишни башласа, аны анга дери къалай этгенлерин, къаллай ишле болгъанларын тинтмей, ала бла танышмай болмайды. Бу жумушда да алай боллугъуна ишеклигим жокъду. Алай былайда бизникилеге башхалада болгъан кемчиликлени эслеп, ангылап, аланы къайтармазча онг берилгенин эсге алыргъа керекбиз.

Нарт эпосха кёз къарам жигитлик эпосхача болгъанын билебиз. Сора суратчыларыбыз да бек биринчиден ол таурухла сермешле, урушула бардырылгъан сюжетлени алыргъа итинириклери сёзсюздю. Алай, мен оюмлагъандан а, чыгъармалада айтылгъан башха затла да аладан кем къалып тийишли тюйюлдюле суратланыргъа. Ансыз битеу чыгъармала бир ыз бла этилгенле болуп, таурухларыбызны байлыкълары бла энчилиги ачыкъланмай къаллыкъдыла деген къоркъуу барды.

 Нартланы харкюнлюк жашауларын ачыкълау – жангы эм кесини жерин табарыкъ сюжет ыз анга эс бёлюрге тийишлиди.

Дагъыда былайда мен суратчыла къарачай-малкъар халкъда эпосну туудурургъа себеплик этерге боллукъларыны юсюнден белгилерге сюеме. Хау, биз барыбыз да аны юсюнден кесибизни тынгылы билген сунабыз. Школда окъугъаныбызны неда жыйымдыкълада эпос бла танышханыбызны эсгере, аны бла байламлы билимибизни жетишгеннге санайбыз. Жарсыугъа, ол алай тюйюлдю. Аны алай болмагъанына биз семинарда белгили фольклорист эм нартовед, кёп болмай дуниясын алышхан Джуртубайланы Махти доклад этгенде тюшюннген эдик дерге боллукъду.

Суратлада уа аскерчи тиширыуланы бла атланы кёргюзтюп туру а асыры да бу тематикагъа берилгенни шартыды. Хау, атла эпосда энчи жерни алгъанларын билеме. Алай аланы башха кезиуледе ишлерге да болады. Сёз ючюн Шауай бла Гемуда кенг аулакълада тохтап, кёкде къушла бла жинле къалай эришгенлерине къарайдыла. Анда тюйюш, уруш бардырыу жокъду. Мен оюм этгенден, бу кезиуню суратда бек аламат кёргюзтюрге боллукъду. Нартланы жауларыны атларын да бу ызда аламат суратларгъа болады.

Тиширыуланы сыфатларын суратлауда тапсыз кёргюзтюле келгенледен бири Сатанайды. Алай къарачай-малкъар эпосда ол башхаладача уруш бла жетишмейди муратына. Бизни Сатанай терен акъыллылыгъы эм хыйлалыгъы бла белгилиди. Ол чыдамлы тиширыуду. Аны юсюнден Хаджиланы Танзиля да 1994 жылда жыйышдырып чыгъаргъан «Нарты» деген китабыны ал сёзюнде да айтады. Сатанай – ол халкъыны ахшы белгисиди. Юйюрюн сакъларгъа сюйген. Сора аны баш иес бла тюйюшден сора юйюнден къаманы да алып кетгеннича суратлау терсди. Барыбыз да билгенден, ол нарт элни тиширыуларын кийим бичерге, тигерге, аш-суу жарашдырыргъа юйретип тургъанды. Сора аны сыфатын къама бла ауурландырыуну чыртда тюзге санамайма. Болмагъандан ары, аны къолунда къыптысы болургъа керекди…    

Эпосну бир ненча тюрлю айтылгъанын да тап хайыраланыргъа керекбиз. Сатанай бла Дебет а, мени оюмума кёре, аны баш жигитлеридиле. Чыгъармалада аланы бирге жумуш жалчытыуларыны юсюнден кёп зат жокъ эсе да, суратлада аны ачыкълауну хатасы болмаз. Сёз ючюн Темпир-Капу бла сермешни аллында кенгешни кёргюзтюр амалны бизден бир адам да сыйырмайды. Дагъыда энчи магъана Алауганнга берирге керекди. Анга эмеген тиширыу бла юйюрленирге тюшгени. Жашланы гитчеден башлап юйюрлендириу дегенча къужур адетни кёргюзтюу…

Битеу бу затла суратланы сейир этерикдиле деп сагъышым алайды.

Дотдаланы Тимур, жазыучу. Ючкекен эл.
Поделиться: