Билими, фахмусу бла да айырмалы алимибиз

Малкъар халкъны илму жаны бла маданияты филологияны жетишимлери бла чекленмегени кертиди. Аны айтханыбыз: математика, физика, биология, химия дегенча илмула бла байламлы билимли профессорларыбыз, Россейден тышында да атлары ыспас бла айтылгъан адамларыбыз да аз тюйюлдюле. Алай малкъар халкъча аз санлы миллетледе филология илмуланы айныр онглары уллуракъ болуп, терк тирилгенлери къайсы бирибизге да белгилиди.

Ахматланы Ибрагимни, Гузеланы Жамалны, Кетенчиланы Муссаны тюрк тилле бла байламлы илму тинтиулери маданиятха тынгылы къошумчулукъ этгендиле. Миллетни филология илмусу, Шимал Кавказны жетишимлеринден артха къалмай, алгъа барсын, жетишимли болсун деген оюм бла, кече-кюн да тинтиу ишлени сууутмай, излемни жолу бла баргъан алимлерибиз уллу ыспасха тийишлидиле.

Бюгюнлюкде университетде, институтда уруннган алгъыннгы алтын тёлюню келечилери хазна къалмагъандыла, жарсыугъа. Алай аланы атларын, тындыргъан уллу жумушларын унутуп къояргъа биз эркин тюйюлбюз. Аны себепли кезиуден-кезиуге газетибизде ол тёлюге аталгъан материалланы бергенлей тургъанны тюзге санайбыз.  Бу хурметлеу тизгинлени 2012 жылда филология илмуланы доктору, профессор Толгъурланы Зейтун жазгъан эди, билимли да, фахмулу да къалам къырындашы Малкъондуланы Хашимни жашы Хамитге (ол дуниясын 2018 жылда алышханды)  жоралап. Ол материалны хазырлап, бюгюннгю номерибизде басмалайбыз.

Ыспаслы алимлени санында филология илмуланы доктору, илмуланы сыйлы къуллукъчусу Малкъондуланы Хамитни  аты  Шимал Кавказда белгилиледен бириди. Ол Къабарты-Малкъар илму-излем институтда ишлеп башлагъанлай, фольклорну жыйыу ишге тири къатышханды. 1970-1980 жыллада Къарачайда, Беш да Тау Элде да бардырылгъан излем экспедицияла бла байламлы, ары дери белгили болмай тургъан нарт таурухланы, халкъ жырланы тюрлю-тюрлю жанрларындан кёп чыгъарма жыйышдыргъанды.

Илму-излем институтну къуллукъчусу тынгылы тинтиу ишле жазгъанды, халкъ жырланы энчиликлерин ачыкълай билгенди. Аланы Малкъонду улу Москвада, Ташкентде, Махачкъалада, Бакуда эм тыш къыраллада да басмалагъанды.

Кертиди, литература, фольклор болсун, башха тюйюлдю, аланы уста тинтип, статьяла жаза билмекликни сыйы да аз тюйюлдю. Бютюнда ол жаны бла усталыгъынгы ёсдюралсанг. Анга кёре, Хамит кёп кере ыспас сёз эшите турады. Болсада алим адамны терен ангылауу бла кёз къарамыны заманнга тийишлилиги илму-тинтиу ишлени жыйышдыргъан илмугъа жангы жол кёргюзтген китаплада ачыкъланады. Малкъондуланы Хамит аллай монография китаплары бла Шимал Кавказда, андан тышында да илмуну кенг жолу бла баргъанлагъа саналады.  Былайда аны «Древняя песенная культура балкарцев и карачаевцев», «Обрядово-мифологическая поэзия балкарцев и карачаевцев», «Поэтика карачаево-балкарской народной лирики» дегенча тынгылы китапларын сагъынырчады.

Малкъонду улу адамлыгъы, илму жаны бла усталыгъы бла да кёплеге юлгю кёргюзтеди. Илму-тинтиу борчуна да бир заманда сансыз къарамагъанды. Ол 1978  жылда Москва шахарда кандидат, 1990 жылда уа доктор диссертацияларын къоруулагъанды.

Кертиди, бюгюнлюкде кандидат, доктор диссертацияланы да кёпле къоруулайдыла. Малкъар халкъда да ол тюрлю илму белгилери болгъанланы саны аз тюйюлдю. Сюйсегиз а, кандидат диссертация къоруулау деген заманны ышаны болуп да къалгъанды. Алай кандидат диссертацияны магъанасын, ол инсаннга салгъан борчну ангыламай, мен да «кандидат» болургъа сюеме деп, кёпле келедиле. Бу жууаплы, сыйлы ишге итинмекликни магъанасы уллуду, алай инсан илмуланы кандидаты болургъа итинирден алгъа, кёп окъуп, жазыу ишледе кесин сынап башларгъа борчлуду.

Малкъондуланы Хамит диссертацияланы къоруулауну магъанасын терен ангылагъанды, анга кёре уа илмуну аллында инсан борчун бир заманда да эниш этмегенди. Тап, студент жылларында окъуна ол жаны бла кесин сынап башлагьан эди. Алайсыз бюгюнлюкде аны аты ыспас бла айтылмаз эди.

Бютюнда миллетге белгили эм унутула, тас бола баргъан халкъ жырланы, нарт таурухланы тынгылы жыйышдырып, илму жаны бла тинтиу ишни заман излеген даражасын эниш этмей, жашай келеди.

Хамит илму борчун фольклор иш бла чеклендирип да къоймайды. Тюзюн белгилегенде уа, ол, ангылауу тынгылы тохташхан алим адам, фольклор чыгъармаланы сёз искусствону чыгъармаларындан энчи этмейди. Экиси да миллетни атын айтдырып турлукъ ниет ырысхысыдыла, дейди. Ол оюму бла байламлы, унутулуп тургъан маданият шартланы излеп, халкъгъа туура этерге итиннген илмулу адамды. Сёз ючюн, эски шагъат (архив) къагъытланы тинте-излей, Шауайланы Дауут хажини назму, зикир, поэма къауумларын литератураны кенг дуниясына белгили этгенди. Бусагъатлада Дауут хажини аты Кязим хажи бла тенг айтылады.

Бюгюнлюкде - XXI-чи ёмюрде - малкъар халкъ, белгилегенибизча, илму ырысхысы, кенг жолгъа чыкъгъаны бла чекленмей, жангычылыкъны жолу бла да айныйды. Болсада илмулу адамлагъа саналгъанладан бир-бирлери аны, заман излегенча, ангылар жютюлюклери болмай, окъуучулагъа жахил хапарла жайып, ыспас излегенле да аз тюйюлдюле.

Аллай «жарты моллалыкъ» этген «докторладан» керти алим, адамланы танып, багъа бичерге тийишлиди. Былайда биз, жангыртып, Гузеланы Жамалны, Кетенчиланы Муссаны, Мусукланы Борисни, Сабанчыланы Хаджи- Муратны эм башхаланы атларын, акъны къарадан тынгылы энчилеп, ыспас бла айтыргъа борчлубуз. Малкъонду улу ол керти да алим деген ангыламгъа тийишли болгъан къауум бла байламлыды. Анга кёре, Хамит тыш къыраллагъа – Сириягъа, Иорданиягьа, Тюркге барырча экспедицияла къурап, алада жашагъан малкъар халкъны келечилери бла танышып, фольклор чыгьармала (жырла, таурухла), жашырын шагъат къагъытланы жазып алып, аланы бир-бирлерин басмалагъанын унутургъа керек тюйюлбюз.

Бусагъатлада уа Малкъондуланы Хамит Къабарты-Малкъар Республиканы Гуманитар излемлени институтуну фольклор бёлюмюне башчылыкъ этеди. Аны илму къуллукъчулары Берберланы Бурхан, Зануколаны Фаризат, Гергъокъланы Лейла, Османланы Аскерхан миллетге керек излем-тинтиу ишлени тынгылы тамамлайдыла. Бу кюнледе ала фольклорну 1200 бетден къуралгъан китабын жыйышдыра турадыла.

Миллетни кёлден чыгъармачылыгъын - миф-тёре, хыйны-халмаш поэзия эм проза, нарт эпос, жомакъла, таурухла, тарых, лирикалы жырла, элберле, нарт сёзле, сабий жырла, - ХХ-чы ёмюрню фольклорун - аланы барысын да бирикдирип, 10 китап къурап басмаларгъа деген умутлары окъуучуланы кёллендиреди.