Палахлы вирусну жайылып барыуу сагъайтады

ВИЧ (вирус иммунодефицита человека) бла жашау этер амал бармыды? Ол жукъгъан аурууду, къан бла жайылады. Къанында ВИЧ болгъан адамны саны – чархы  не бош аурууну да хорлаялмайды, иммунитети жокъду. Былтыр  Россей Федерацияда   вирус жукъгъанланы саны миллиондан  атлагъанды. Жарсыугъа, Къабарты-Малкъарда  аны  юсюнден ачыкъ айтыргъа,  проблеманы  сюзерге сюймейдиле, аны хатасындан кёпле аурууну къапханына тюшедиле.

КъМР-ни Саулукъ сакълау министерствосуну «СПИД-ге бла жукъгъан ауруулагъа къажау эм профилактика араны»  алтынчы номерли инфекция бёлюмюню таматасы Аппайланы Шамил  айтханнга кёре, хар ыйыкъдан бек аздан экеулен, бир–бирде  уа онбеш адам эсепге тюшедиле. Поликлиника бёлюмню таматасы Амина Шомахова билдиргеннге кёре уа, бусагъатда ВИЧ бла 820 адам эсепде турадыла. Аладан 72-сини, диагнозларын эшитгенлей, экинчи кере аякълары арагъа басмагъанды.

Шомахова айтханыча,   ауругъанны багъаргъа айгъа он минг сомдан башлап  жюз мингнге дери къорайды. Озгъан 2018 жылны ичинде - 308 инсан, 2017 жылда уа  210 адам ауругъаны ачыкъланнганды. Жыл сайын саусузланы санына аллай бир къошулгъаны бек уллу проблемады. Саулай Къабарты-Малкъарда СПИД-инфекциядан – 413 адам, 2018 жылда уа  55 адам ёлгенди.

                                                      Жашаугъа сюймеклик

2018 жылда  КъМР-де жыйырма беш къагъанакъ ВИЧ бла ауругъан аналадан туугъандыла. Аладан тёртюсю эсепде ахырысы бла да турмагъандыла, керекли медицина багъыу алмагъанларыны сылтауундан  сабийлерине ауруу  жугъуп туугъандыла. Бирсиле, багъылгъанлары себепли, сау - саламат туугъандыла. Битеу да  эсепде бусагъатда жыйырма сабий эм 80 юйюр бардыла: алада эри да, къатыны да неда экисинден бири ауруйдула.

Былтыр бир ауругъан тиширыу бла тюбешгенибизде, ол былай айтады: «Эрим бла  тойда танышхан эдик. Бир бирге бюсюреп, кёпге да созмай, юйюр къурадыкъ. Къауум айдан жашны инсульт жыкъды. Адамларын чакъырама. Нек эсе да эрими инфекция больницагъа алып кетедиле. «Бери нек жатдыргъансыз?» - деп врачны юсюне болама. Ол а: «Билмеймисиз да эригиз ВИЧ-ауруулу болгъанын», - дегенинде, къатымда тургъан анам, эгечим, къарындашым, бирси жууукъларым да алынып къаладыла. Мен а кертиси бла  да билмей эдим».  Жарсыугъа, бу жаш адам юй бийчесин ВИЧ-ге жукъдургъаныды, кеси уа ауушханды. Тиширыуну билмегенине ийнанмай, жууукълары аны бла сёлешмей тохтагъандыла. «Кертисин айтайым, эрим манга ауругъанын ачыкъ айтса эди, мен кетип къаллыкъ эдим. Ол букъдургъанды. Мен а айтырыкъма. Бир ауукъ замандан бир адам бла тюбешип башладым, анга ауругъанымы айтдым. Ол мени ангыламады, болгъан аманланы да айтып, жюрегими да сындырып тас болду. Мен а не этейим энди, къалай жашайым... Ахшы муратларым да бардыла. Юйюр къурап, ана болургъа сюеме.  Мени ангыларыкъ адам чыгъармы?»

Аппайланы Шамил айтханнга кёре, юйюр къурардан алгъа, жаш адамланы гепатитледен бла жукъгъан аурууладан аурумагъанларына  справкалары болургъа тийишлилигини юсюнден  республикада закон чыгъарыргъа заман жетгенди.

                                                      Жашха, къартха да   бир   

Амина Шомахова айтханнга кёре, бусагъатда асламысында тиширыу бла эр киши бирге къалгъандан сора ауруу  жугъады. Кёп жаш адам билмейди ВИЧ къалай  жайылгъанын. Билселе да, уллу кёллюледиле, кимге да тиер манга уа угъай дегенча. «Бир – бирле онеки жылларындан наркотикле бла хайырланып башлайдыла, онбеш жылларында уа энчи жашаулары барды.  Ата-аналаны  уа андан хапарлары болмайды. Сабий юйден чыгъып кетсе, не затха тюбер деп сагъыш этмейдиле», - дейди врач.

Араны  жаш тёлю бла профилактика ишле тынгылы бардырыр онгу жокъду. «Школлада, вузлада, колледжледе видеороликле  кёргюзтюп, лекцияла окъургъа керекди. Миллет республика болгъаны себепли, жашланы бла къызланы айырып энчи ангылатыргъа тийишлиди.  Бютюнда элледе бирге олтуруп тынгыласала, сорлукъларын  да уялып сораллыкъ тюйюлдюле, - дейди Аппай улу. - Профилактиканы тохтатмай, бардырып турургъа специалистле керекдиле.   Арада тюбеген болумгъа къарасакъ, Кавказда зийналыкъ жюрюгенин кёребиз. Ол бек жарсытады. Ауругъанланы ичинде жетмиш жылдан атлагъанла да бардыла».

«Бу жайылып баргъан саякълыкъгъа эс бурмасакъ, ВИЧ-ни да жайылгъаны тохтарыкъ тюйюлдю. Буруннгулуланы адет-тёрелерин эсибизге тюшюрюп, аладан юлгю алыргъа керекбиз. Юйдегили болгъунчу, эрге чыкъгъынчы, намысларын сакълап,  юйюр къурау мардалай къалыргъа керекди. Ол армау тюйюлдю,  бек алгъа - палахдан сакъланыуду, экинчиден – этген жангылычлыкъ ючюн артда чогъож болмай, насыплы, къууанч  жашау бардырыргъа  онгду», - деп ангылатады  Шамил. Алай артха къайтыргъа жол болурму?

Къарты-жашы болсун, кеслерин ауруудан къалай сакъларгъа керек болгъанларын билмей, ауушуп барадыла. Окъуу мекямлада, лекцияла окъургъа специалистле жетмей эселе, школлада, вузлада къабыргъалагъа стендле этип тагъаргъа нек жарамайды? Класс не куратор сагъатлада, документли кинола кёргюзтюлселе, ол да аурууну жайылмаууна себеплик этерик эди.
                    
                           Ачыкъ айтыргъамы, огъесе букъдуруп турургъамы?      

Къабарты- Малкъарда ВИЧ бла ауругъанланы асламысы  диагнозларын къаты букъдуруп жашайдыла. Бир юйюрде жашап, ачыкъ айтыргъа къоркъгъанла да бардыла.  Диагнозун белгили этип, ауругъанлагъа  болушуп, жамауат ишле бла тири  кюрешгенлени саны бек азды. «Точка опоры» деген жамауат организацияны таматасы Аслан Назранов ауругъанла бла бетден-бетге тюбешип, онг тапдырыргъа излейди.  Аны къанында ВИЧ табылгъанлы оналты жыл болады. Кеси айтханнга кёре, наркотик ичмегенди, хауле айланмагъанды. Юйдегили болгъанды, къыз туугъанды. Алай юйдегиси бла келишмей, айырылыргъа тюшгенди. Экинчи кере юйдегили болама дегенлей, жашла той-оюн болгъунчу бирге жыйылайыкъ деп оноулашдыла. Анда иче, кюле, ойнай, бир танымагъан тиширыу бла къалды. Артда ол излеп да табылмады. Асланны ауругъанын билгенде, экинчи къатыны да кетди, насыпха, ол жукъмагъанды.

«Бу диагнозну эшитирге, ангыларгъа да бек къыйынды. Мен башха шахарлада, бир ненча жерде анализле бергенме. Барысы да бирча  ВИЧ дедиле. Бек алгъа аралгъанлай турдум, ызы бла депрессия болдум. Артдан артха кеси кесими къолгъа ала, мени диагнозумча адамла бла тюбеше, конференциялагъа, форумлагъа къатышып, толу жашау бардыра башлагъанма.  Ангылагъанма – жашауну бардырыргъа керекди! Шёндю мени ангылагъан тиширыу къатымда барды. Къызым мени ючюн уялмайды, бирсилеге болушханым ючюн, бютюн бек ёхтемди. Ауругъан адам кесича ауругъанны консультациясына эс бурады, жашаргъа кёлленеди. Бир–бирле тапмайдыла къарыу бу диагноз бла жашаргъа, 2006 жылда жетеулен кеси кеслерин ёлтюргендиле. Эсимдеди, жамауатны сёзюнден къоркъгъандан, анасы жашындан бошагъаны. Ол ана, жашын Москвадан онгсуз халы бла алып келген эди. Мында Нальчикде багъа кетип, аягъы  юсюне саладыла, алай жюрегине операция излегенди.  Аны этер ючюн квота алыргъа керек эди. Анасы уа: «Угъай, мен министерствогъа барлыкъ тюйюлме, анда бир жууугъубуз ишлейди», -дейди. Жаш кёп да бармай  ёлдю…»

Бу аууруну къыйынлыгъын, хатасын бирле ахырысы бла да ангыламагъанлары жарсытады.  Бир элли тиширыуну эри жугъады. Ол саулугъуна бакъдыра туруп, акъылында уа – ийнеклери, къойлары, тауукълары. Алагъа аш берген болурламы  дегенлей, кесинден да бек алагъа жарсый эди. Больницадан чыкъгъандан сора  дарманланы кюн сайын ичип тур деп бердиле. Ол а ичмей ауушханды.

                                                                                Багъыу    

Араны таматасы Аппайланы Шамил  айтханнга кёре, ВИЧ-инфекция бла ауругъанланы багъыу мекямла алыргъа унамайдыла. «Хирургла операциялагъа бой салгъандыла, терапевтле  уа къатларына да къоймайдыла. Ол законну жоругъуна келишмеген ишди. 2011 жылда 21 ноябрьде чыкъгъан «Россей Федерацияны гражданларыны саулукъларыны къоруулау мурдору» деген 323-чю номерли Федеральный Законнга таяна, РФ-ни Саулукъ сакълау  министерствосуну буйругъу бла, 2012 жылда 8 ноябрьде «ВИЧ бла ауругъан инсанлагъа медицина болушлукъ бериуню низамын къабыл этерге» деген  689-чу номерли закон чыгъарылгъанды. Бир жаны бла - больницала ВИЧ-инфекциялы пациентлени багъаргъа алмай, законну бузадыла, бирси жаны бла уа - ауругъанла ахырысы бла да багъылыргъа сюймейдиле. Мени оюмуму сорсагъыз,  аланы саулукъларына буйрукъ халда багъаргъа тийишлиди  дейме, алай болмаса, бирсилеге  жукъдуруп турлукъларына ишеклик жокъду. Бусагъатдагъы дарманла вирусну къарыусузландырып, ауругъанланы жамауатха зарансыз этедиле», - дейди Аппай улу.

                                                                    Кимледиле ала?  

Ауругъанланы санына жамауатны хар тюрлюсю да киредиле. Алтмыш процент – наркоманла, тюрмеледе олтуруп чыкъгъанла  эм алагъа кёре адамладыла. Къыркъ процент а – медикле, банкирле, устазла эм бирси усталыкъланы келечилери. Пациентлени кёбюсюн диагноз огъурсузландырады, ала тёгерекдеги адамланы жукъдурургъа итинедиле. Эсимдеди, 2006 жылда биринчи кере ВИЧ ауругъан  бла материал хазырлагъаным: онбеш жылдан бери наркоман, ВИЧ болгъанлы уа юч жыл. Атасы-анасы белгили адамладыла, сабийи - аты айтылгъан спортчу. Юч бийик билими, сёлешсе уа, классиклени цитаталарын айтханлай тура эди. Ёсюмю эки метрден да бийик, ариу жаш адам. Аны жукъдургъан наркоман жаш эди, ала бир ийне бла хайырланнгандыла.  

ВИЧ бла жашагъанланы  къадар  ызлары энчиди,  хар бирине да болушлукъ керекди. Бу палахны юсюнден тынгылап турмай, ачыкъ айтыргъа тийишлиди. Шёндюгю заман  ачыкъ кёргюзтеди: ата-бабаларыбызны жашау жорукълары къыйынлыкъладан – палахладан сакъларыкъ кючдюле.