Акъыл къудуретден жаратылгъан буруннгулу хазна

Жашауубузда, турмушубузда тюбеген затланы эслей, аланы магъаналарына тюшюнюрге да излейсе. Бирде окъууу, жазмасы болмагъан халкъ кесини эсинде, ангында къаллай бир байлыкъны сакълагъанына тамашагъа къаласа. Ала харф танып, къолларында къалам тутмагъанлыкъгъа, билимлиле болгъанлары уа шартды. Нек дегенде халкъыбыз кесини акъыл къудуретине базына, аны тутхучлулугъун ангылай, тас этмезге итине, ол борчну сыйлылыгъын черте, ёмюрледен бери ата-бабаларыбыз къурагъан, бир жерде да жазылмгъан, алай а аууздан-ауузгъа айтылгъан байлыгъыбызны сакълаялгъанды. Ким не десе да, ол тюйюлмюдю да миллетни буруннгулулугъуну ышаны?!

Бюгюнлюкде, насыпха, тутхучлу билимлери болгъан алимлерибиз, ол затланы хар бирин энчи-энчи этип, жомакъларыбызны, таурухларыбызны, элберлерибизни жыйышдырып, тинтген да этгендиле. Былайда аланы барысын да сагъыныргъа къолубуздан келмесе да, Журтубайланы Махтини бла Хыйсаны, Малкъондуланы Хамитни, Хаджиланы Танзиляны эм бирсилени айтыргъа боллукъбуз. Кёп жылланы университетибизде ишлеп, фольклорубуздан дерсле берген Маммеланы Далхатны эсгермей къояргъа болмайма. Аны къолунда окъугъанла, ол бардыргъан лекциялагъа тынгылагъанла биледиле аны бизге салгъан къыйынын.

Буруннгулуларыбыз келир тёлюлеге деп сакълагъан акъыл сёзлени, адет-тёрелени, жырланы эм бирси затларыбызны тийишлисича китапла этип жарашдырып чыгъаргъанларыбыз да сау болсунла. Аланы къачан, къалай жаратылгъанлары белгили болуп бармаса да, халкъны эси алада сакъланнганы уа баямды. Ол не тюрлю болумну да эслей, анга магъана бере билгени хурметге тийишлиди.

Адам улу жаратылып, дуния къуралгъанлы бери да ол игиликге, ахшылыкъгъа, ариулукъгъа табыннганды. Урушха, зарлыкъгъа, кир ниетге уа налат бергенди. Юйюн, арбазын, сабийин, жууугъун-тенгин аман къууумдан сакълай, ырысланы иги къуууму бла таукел бола, ырымланы къурагъанды.

Былай алып къарасанг, ала сейирдиле. Бирде ырысланы керексиз тёрелеча, бюгюннгю жашауубузгъа артыкъ келишмегенлеча кёрюп да къоябыз. Алай ишни башы анда тюйюлдю. Халкъ кесини жашауун къалай къурагъанында, ол, бу затлагъа къаллай магъана бергенинде, ёсюп келген тёлюню аланы ата-бабалары къалай юйретген эселе да, ол мардалада, амаллада юйретирге итиннгениндеди.

Нарт сёзлерибизни юсюнден акъылманыбыз Къулийланы Къайсын «Ол кючлю, деменгили сёзле заманны окъуна хорлайдыла, ала нарт батырлагъа тийишлидиле», - дегенди. Ырысланы юсюнден айта, Журтубайланы Махти адам улуну жаны болгъан затланы арасында жерини энчилигин, бийиклигин да белгилейди. Аны бла бирге уа бир къауум жаныуарны неда чыпчыкъны ёлтюрюрге жарамайды деп, тыйымла болгъанларын да билдиреди. Ол аны алайлыгъыны магъанасы сёзлени халкъ кеси къурагъан жалгъан этимологияларында (къуралыуларында) букъдурулгъанын ангылатханы да сейирди. Агъаз, байкъуш, байрым эркек (удод), бусакъ, акътерек, дагъыда бирси сёзле бла къайсы бирибизге да сейир боллукъ юлгюлени келтиреди.

Сёз ючюн, сагъынылгъан этимологиягъа тийишлиликде бус-«жан, жашау» деген магъанада келгени бла бирге, сакъ-«сакъларгъа, къалауурлукъ этерге» деген магъананы тутады. Алай бла адамла сылтауларын ангылатыргъа къыйын болгъан тюрлю-тюрлю ырысланы юсю бла къудуретни, табийгъатны, башхача айтханда уа, эм алгъа кесин, ызы бла уа кесини тёгерегин къуршалагъан затланы сакъларгъа итиннгенди.

Ол тыйымланы халкъ бирден къурагъаны, алагъа бирча магъана берип, кесини жашауунда, турмушунда бирча хайырланнганы да сейирди. Баям, адамла бир затха табыныулукъ хатадан, палахдан сакъларына ийнаннгандыла. Аны сылтауун билген, ангылатхан бюгюнлюкде бизге тынч тюйюл эсе да, ол ырысланы бу кюнлеге дери жетгени, кёпле аланы хайырланнганы бирибизге да жангычылыкъ тюйюлдю. Биз акъыл этгеннге кёре уа, быллай тыйымла ич магъаналы юйретиуден, халкъ педагогика ышанладан толу болгъанлары бла бирге тёлюлени арасында байламлыкъны да шагъатыдыла.

Ахшы тинтиуле бардыргъан алимни ырысланы да жюрютюлюулерине тийишлиликде башха-башха къауумлагъа юлеширге къолундан, айхай да, келликди. Бизни муратыбыз ол тюйюлдю. Буруннгулуларыбыз энчилеген, харкюнлюк жашауларында хайырланнган ангыламла, бюгюнлюкге дери жетип, халкъны кёлден чыгъармачылыгъы болуп сакъланнганлары бла бирге, алада сёз байлыгъыбызны тамашалыгъы, шатыклыгъы, теренлиги кёзге бирге эсленнгениндеди. «Терек ёсдюрген - адам ёсдюрген кибикди» деген миллет ол айтымгъа къаллай уллу магъана сыйындыргъанын ангыламай къоярыгъыбыз болмаз.

Огъарыда тыйымланы сылтауларын белгилеген тынч тюйюлдю деген эсек да, иги оюмлагъан ала нек къуралгъанларын, айхай да, билликди. Насыпха, къартларыбызны айтханларын, этгенлерин да кёре тургъаныбыз себепли аладан бир кесегин жыяргъа кюрешгенбиз. Ата-бабаларыбыз къурап, бизге дери жетип, бюгюнлюкде да халкъны эсинде сакъланнган ырысла сизге да сейир болурла деген акъылдабыз. Аладан бир къауумун басмалайбыз.

Кюн тюшгенден сора ингирде неда кече биреуге ахча ёнкюч берирге тюшдю эсе, аны къолдан къолгъа бермейдиле, бир жерге салып къоядыла.

Кече малны да (ёнкючге) халжардан чыгъаргъан ырысды.

Ахчаны къолдан къолгъа бере туруп, аны ачылгъан жанын (эки бюкленнгенде) кесигизге айландырып бере туругъуз.

Юй тюбюнде жаланаякъ айланнганны да ырыслайдыла. Ол адам жарлылыкъ сынарыкъды, дейдиле.

Эки чурукъну бирини бурунун бир жанына, бирсисин а башха жанына айландырып салыргъа жарамайды. Адамны тутхан иши не ары, не бери болмай, чырмауладан къутулмай жашарыкъды деп ийнаннгандыла.

Трамланы Зухура хазырлагъанды.
Поделиться: