«Бизде алыкъа тинтилмеген тема бла кюрешеме»

Россейни Илмула академиясыны Къабарты-Малкъарда арасында башха-башха профильлеге кёре ишлеген алты институт бла бир бёлюм (география) бардыла. Алада не бла кюрешгенлери, не темаланы тинтгенлери уа, айхай да, сейирди.

Сёз ючюн, Тау тийрелени экологиясы институт бюгюнлюкде танг кесек грантха тийишли болгъанды. Алагъа кёре тюрлю-тюрлю проектле жарашдырып ишлейди. Мени бюгюннгю ушакъ нёгерим да аны специалистлеринден бири Жашууланы Жамалны жашы Альбертди.

-Альберт бусагъатда сен ишлеген институт не бла кюрешеди?

-Эм алгъа бу махкеме профессор Асланби Темботовну башчылыгъында КъМКъУ-ну мурдорунда СССР-ни Илмула академиясыны жаныуарланы эволюция морфологиясы эмда экологиясы институтну илму-излем къаууму къуралгъан эди 1988 жылда. Артда уа ол бир кесек заманны Къабарты-Малкъар экология станция деген атны да жюрютюп тургъанды. Ма аны мурдорунда къуралгъанды бу интститут да.  Кёп жылланы ичинде бу илму учреждениягъа Асланби Казиевич башчылыкъ этгенди. Бюгюнлюкде  уа директорубуз аны къызы Фатима Асланбиевнады.

Институт шёндю юч магъаналы ызгъа кёре ишлейди. Арт жыллада РАН-ны Президиумуну программасына тийишлиликде аслам проект тамамланнганды. «Жаш алимлеге болушлукъ» деген проект бла уа экеуленнге себеплик этилгенди.

Бизде тюрлю-тюрлю программала да жарашдырыладыла. Сёз ючюн, экологиядан автор программаны курсун школгъа дери билим бериуге окъуна кийириу амал сыналгъанды. Ол сабийлеге биологиядан, экологиядан да халкъда  жюрютюлген ангыламланы юйретиу бла байламлыды.

Андан сора да, битеулю билим берген мектепледе, бийик окъуу юйледе да мында хазырланнган программаланы асламысын сынайдыла. Аны чеклеринде Псынадаха элни школунда экологиядан къошакъ дерсле бардырыладыла. Бизни алимлерибизни авторлукъларында жарашдырылгъан энчи курсла уа республикадан тышында вузлада да окъутуладыла, сёз ючюн, Адыгеяда бла Абхазияда.

Институтну беш илму стационары, Кавказда тюбеген чыпчыкъланы, дагъыда бир къауум жаныуарланы юслеринден сейирлик коллекция фонду къуралгъанды. Аллай фондну дагъыда бизде ёсген кырдыклагъа жоралап да жарашдыргъанбыз.

Коллективибиз бир юйюрчады. Мында жетмиш чакълы адам ишлейбиз. Директорубуз а бизге экинчи аначады дерге боллукъбуз. Ол, жаланда ишни юсюнде болушлукъ этгени бла къалмай, жашауда тюбеген бирси проблемаларыбызгъа да къайгъыргъанлай турады.

-Жаш адамла уа келемидиле бу институтха?

-Бу илму махкемеде ишлерге сюйгенле кёпдюле. Коллективни асламысы уа жаш адамладыла. Бери студентле окъуна келип, сейир темала бла кюрешгенлей турадыла. Мында ишлерча, тинтиулеринги бардырырча ахшы онгла бардыла. Ары-бери барып, материал жыяргъа тюшсе да, тыйгъыч этилмейди. Командировкалагъа да иснтитут кеси жибереди.

-Алимлени бир жыйылыуларында Фатима Асланбиевна лаборатория тарлыкъ этгенини юсюнден айтып, жарсыгъан эди. Андан сора уа бармыдыла проблемала?

-Айтханыбызча, жаш адамла терк-терк келедиле бери. Алагъа да олтуруп ишлерча эркин жер керек эди. Ол жаны бла къытлыкъ сынайбыз. Жыл сайын жыйылгъан  экспонатла  уа музейибизге сыйынмай башлагъандыла. Жерибиз тарлыкъ этгенден сора да, бизге жангы оборудование да керекди. Аланы багъалары шёндю уллу болгъанларын билесиз. Аны себепли бир-бирде тинтиу ишлерибизни этер ючюн Москвагъа, бирси шахарлагъа барыргъа тюшеди.

-Кесинг а илмуну къалай бла сайлагъанса, не жаны бла кюрешесе?

-Бусагъатда халкъда аллай бир оюм да жюрюйдю-жаш адамла илмугъа бош, анстан, иш тапмагъандан барадыла деп.  Алай айтылгъанына артыкъ ыразы да тюйюлме. Адам кеси излеми, жюрек итиниулюгю бла болмаса, бир затны да эталлыкъ тюйюлдю. Кёнделенден келип, КъМКъУ-ну биология факультетин тауусханымдан сора да, иги тюшюналмай эдим не ишни сайларгъа сюйгениме.  Бир ненча  жылны ол – бу дей, тюкенде, башха жерледе кюреше да тургъанма.

Ол кезиуде жюрегим этген ишими, аллай жашауну да жараталмай эди. Къалай эсе  да бир магъанасы болгъан,  бирсилеге да хайыр келтирген жумуш бла кюреширге сюеме. Ма  алай бла сайлагъанма илмуну жолун, ол себепден тюшгенме бери-институтха да. Бюгюнлюкде ол тюз сайлау болгъанына толусунлай тюшюнюп, кёлюм кётюрюлюп ишлейме. Анда уа Фатима Асланбиевнаны къыйыны уллуду.

Бери биринчи келген кезиуюмде «Къабарты-Малкъарны суу жагъалада ёсген агъачлары» деген тема бла ишлегенме. Артда биология илмуланы кандидаты Залим Ханов манга печёночникле деген ёсюмлюклени юслеринден хапар айтып, республикада бу затланы алыкъа биреу да тинтмегенин билдиреди. Бу тема бла кюреширге сюйгеними директорубузгъа сагъынама да, ол да ыразы болады.  Бу жаны бла бизде специалист жокъду, аны себепли бираз къыйналыргъа да тюшгенди.

Усталыгъы болмагъан печёночниклени мох кырдыклача  сунуп къоярыкъды. Жаланда алимле биледиле аны. Ол а бирге ишлерге ыразы болгъанын билдиреди.

Сагъынылгъан шахаргъа командировкабыз жаланда бир ыйыкъгъа эди да, айхай да, ол азлыкъ этгенди. Аны себепли Александр Дмитриевични биз бери чакъырабыз. Белгили алим он кюнню ичинде мени бла ишлеп, мында материалны къалайлада, не жерледе иги ёсгенин, тюбегенин, хар нени  да, кереклисича тынгылы юйретгенди.

Печёночникле  суулу, жипили жерлени сюедиле. Кеслери да бизде хар ауузда табыладыла. Ала бла алып къарагъанда, хауаны тазалыгъыны юсюнден айтыргъа боллукъду. Была сейир затладыла. Табийгъатны бузулгъанын, тюрленнгенин да терк окъуна белгилейдиле, ачыкълайдыла. Агъач кесилип неда кюйюп окъуна кетсе да, ол жерледе ма бу хансла бирсиледен эсе алгъа ёсюп, алайланы бийлеп башлайдыла. Андан да сейири уа – айдан келтирилген топуракъны (грунтну) юсюне да ала бек биринчиле болуп чыкъгъандыла.

Бизни регионда бу кырдыкла быллай бир бардыла деп айтыргъа алыкъа эрттеди. Саулай да Россейде уа аланы 450-ге жууукъ тюрлюсю барды деп, илмуда алай  билдириледи. Айтханыбызча, бизде къаллай бир болгъанлары бюгюнлюкде белгисизди. Алай а мени къолумда токъсан чакълы бир тюрлюсю барды. Аладан 27-си уа, бирси жерледе угъай, бизни республикада биринчи болуп табылгъанларын чертирчады.

Алыкъа илмуда уллу жетишимлеге жетмеген эсем да, мен да юйренирге сюеме деген болса, угъай  дерик тюйюлме. Биринчи болуп бир зат бла кюрешген бек къыйынды, бютюнда ал кезиуде. Ол заман  бла тенглешдириип къарагъанда, ахшы сынам жыйышдыргъанма деп энди  айталлыкъма.

 Баш заманынгы уа къалай хайырланаса?

-Окъугъан этеме мен аллай кезиулеримде. Алайсыз адам  узакъгъа кеталлыкъ тюйюлдю. Табийгъатны бек сюеме. Ким биледи, ол сюймеклигим окъуна келтирген эсе да мени печёночникле бла байламлы ишлерге. Аны себепли бош заманымы регионубузну жер-жерлерине барып, бу хансланы жыяргъа да хайырланама. Ол кёплеге сейир да тюйюлдю. Алай эсе да, илму жашаууму магъанасы болуп, анда  жетишимлеге жетерге итиниулюгюм да ёсе барады.

Газетибизни юсю бла анам Эфендиланы Исмайылны къызы Захиратха да ыразылыгъымы билдирирге сюеме. Атабыз эртте ауушуп, ол къарындашым Аслан бла мени окъутургъа уллу къыйын салгъанды. Бизни тийреледе алыкъа тинтилмеген затланы биринчи болуп къолгъа алгъаным кёллендиргени бла бирге жууаплылыкъны да боюнума салады. Бу жаны бла артда мени ызымдан келликле барлыкъ жол бла кесим да ажашмай, талмай, эринмей да барыргъа керекме. Ол заманда жангы тёлюню да юйретирча тынгылы, тийишли  сынам жыйышдыраллыкъма.     

Ушакъны Мокъаланы Зухура бардыргъанды.
Поделиться: