Илмусуз айныу болмазлыгъына, алимлеге эс бурмагъан къырал артха къаллыгъына тюшюннгендиле

Россейни илмула академиясыны Къабарты-Малкъарда илму арасы къуралгъанлы   25 жылдан аслам болады.  Бу къысха заманны ичинде республиканы алимлери магъаналы тинтиуле бардырып, къыралда кеслерине тийишли жер алгъандыла. Филология илмуланы доктору, профессор, РФ-ни Естестволу илмуларыны академиясыны академиги, КъМР-ни бла КъЧР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу Улакъланы Махти бла араны тарых жолуну, жаш алимлени хазырлауну, мындан ары илмуну айнытыуну жолларыны юслеринден ушакъ этгенбиз.

- Махти Зейтунович, биринчиден, окъуучуларыбызны  РФ-ни Илмула академиясыны КъМР-де илму арасы  къалай къуралгъаны, аны шёндюгю болуму  бла шагъырей этсек тюз болур.

- 1993 жылда 29 июньда РФ-ни Илмула академиясыны буйругъу бла республикада тинтиу институтла бирикдирилип, бир къолгъа жыйылгъан эдиле. Ол а регионну илмусуну айныуун   жалчытыр   мурат бла этилгенди.  

Араны башламчысы техника илмуланы доктору, профессор Пётр Мацевич Иванов болгъанды. Ол кезиуден бери мен  аны илму жаны бла орунбасарыны къуллугъунда ишлейме.   

Институт къуралгъан заман а Россейге, Къабарты-Малкъаргъа да къыйын кезиу болгъанды.  Алай сынауладан, кемчиликледен бет жарыкълы къутулуп, бюгюнлюкде  къыйматы, магъанасы да болгъан учреждениягъа бурулгъанбыз.

Юбилей бла байламлы алимлерибизни къыралгъа, республикагъа салгъан къыйынларын санап чыкъгъанбыз да, кертиси бла да   магъаналы илму жетишимле болдуралгъаныбызгъа тюшюннгенбиз. Аны къалай бичерге болады, деп  сорлукъсуз.   РАН жылны ичинде артыкъда магъаналы тинтиулени, жетишимлени бирикдирип, эки-ючтомлукъ  чыгъарады. Бизни алимле ол китапха хар жылдан да кийириледиле.

Сёз ючюн, къарачай-малкъар тилни ангылатма сёзлюгюню юч тому да тюшгенди ары. Дагъыда тилни грамматикасыны эки тому да  энчи магъаналы жетишимлени тизмесине къошулгъанды.   Былайда айтырыгъым, аланы сюзген академикле тинтиулени къыйматларын белгилеп, аланы хазырлагъан алимлени эмда коллективни къырал саугъагъа тийишли кёрюрге кереклисин чертгендиле.

Араны шёндюгю болумуну юсюнден айтханда уа,   заманны излемлеринден артха къалмазгъа кюрешебиз. Сёз  ючюн,  сени бла прикладной математиканы бла автоматизацияны институтунда тюбешгенбиз да,  мында робототехника, информатика бёлюмле бардыла.  Быйыл а КБНЦ РАН-нга эл мюлкню институту къошулгъанды.  Анда уа нартюхню, будайны жангы сортларын чыгъарыу бла кюрешедиле.

Шимал Кавказда бек эрттегили илму  араладан  бири Гуманитар тинтиулени институтуду. Ол 1926 жылда къуралгъан эди. Анда уа   жамауатха магъаналы, керекли ишле  бардырыладыла.  РАН-ны география институтуну Шимал-Кавказ илму география станциясы да киреди арагъа. Аны алимлери уа     табийгъат  болумланы, къыйынлыкъланы сылтауларын сюзедиле. Регионну айнытыуну система анализ жаны бла илму-тинтиу лабораторияда уа социально-политика болумла сюзюледиле.

Аны чеклеринде  профессор Башийланы Светлана  бла бирге «Языковая ситуация в КБР» деген монографияны чыгъаргъанбыз. Республиканы эллеринде соруула бардырып, китапны адамланы жууапларына таянып жазгъанбыз.  РФ-де социология сорууну мурдорунда чыгъарылгъан ишлени арасында бу тинтиу эм магъаналыгъа саналгъанды. Бюгюнлюкде ол француз эм немис тиллеге кёчюрюле турады. Ол ингилиз тилде басмаланса да бек сюерик эдим, алай алыкъа аны жолун тапмагъанбыз.   Кавказ регион тил эм политика жаны бла эм магъаналы болгъанды не заманда да, аны себепли быллай илму ишге да уллу эс бурулгъанды.

Къыйын жолла бла келип, тыйгъычладан ётюп, институт илмуда кесине тийишли жер  тапханды. Мында ары да муратла уллудула. Ала бек алгъа къыралны Президентини башламчылыгъы бла къуралгъан  миллет проектле бла байламлыдыла.   Биз быллай оноу этиллигин билип, анга эрттеден да хазырланнганбыз. Тинтиуле уа жети жаны бла бардырыладыла, ол санда   туризмни,  аграрный политиканы айнытыуну амаллары сюзюледиле.  

-  Республиканы илмусун алгъа элтирикдиле дерча ышаннган жаш алимле уа бармыдыла?

-    Халкъыбызгъа, республикагъа хайырлары тиерик тёлю ёсдюргенбиз деп ёхтемленирчады. Москвада, Санкт-Петербургда аспирантурада окъугъан жашларыбыз бла къызларыбыз кёпдюле.   Америкагъа, Германиягъа стажировкагъа барып къайтханла да бардыла. Жарсыугъа, бир-экиси анда къалгъандыла, болсада  артларын юзюп кетмегендиле, байламлыкъланы жюрютебиз. Аякъ тирегенлей, къайтып, илму арада ишлерикбиз дегенле да бардыла.

Кеслери да анда жетишимлидиле, айтхылыкъ журналлада, китаплада басмаланадыла, илму конференциялагъа къатышадыла, алада акъыллы адамланы сёзлерин этишедиле, аны бла ёседиле, айныйдыла. Ала илмуну  башха жорукъларын  ангылап,  республикагъа къайтып, аланы бизни илмугъа сингдираллыкъдыла.     

Къысхасы, жаш алимлерибизге  базынырчады. Мен  кесим а илмуну  кандидатларын,  докторларын хазырлагъанма да, ала да халкъыбызгъа ишлейдиле.

- Власть органла илмугъа тийишли эс бурады деп айталлыкъмысыз?

- Хау. Бусагъатда  илмусуз айныу  болмазлыгъына, алимлеге эс бурмагъан къырал артха къаллыгъына тюшюннгендиле.  Мечиланы Кязимни назмусунда быллай тизгинле бардыла: «Окъугъанны кёлю  жарыкъ, окъумагъан болур жазыкъ».  Бу сёз шёндю да магъанасын тас этмегенди.   

- Бюгюнлюкде малкъар тил унутулур чекге жетгенди, ол бек уллу жарсыуладан бириди. Шёндюгю информация дунияда аз санлы халкъланы тиллерин сакълар онг бармыды?

-  Аны къайгъысын биз эрттеден да этебиз. Парламент «О языках народов КБР» деген законну жарашдыргъанда, къаллай жорукъланы кийирирге кереклисин айтхан эдик, алай ала сюзюлмей, закон къабыл кёрюлгенди.  

Болсада бюгюнлюкде къыралны башчысы да эс бургъанды миллет тиллени айнытыуну магъанасына. Аны ючюн Аз санлы халкъланы тиллерин айнытыу жаны бла фонд къуралгъанды.   Аны баш борчу тил политикада этилген кемчиликлени кетериудю.  

Бу проблеманы терен билеме, аны бла кёп жылланы кюрешеме. Жарсыугъа,    малкъар тилча осал халгъа жетгенле кёпдюле.  Мени не зат жарсытады десенг, хар ким да жууаплылыкъны бир бирге атаргъа кюрешгенлери.  Ата-анала къырал, школ  окъутсун, юйретсин дейдиле. Устазла уа бу ишни юйюрге атадыла. Ол а терсди.  Къырал, юйюр да бир боюнсагъа алып, арбаны бирча тартсала, иш жеринден жаланда ол заманда теберикди. Къырал органла, жамауат, ата-анала да бирге кюч салып кюрешсек,  жаланда ол заманда сёлеширикдиле сабийле ана тиллеринде.

Шёндю   ингилизча, французча  бек тынч сёлешедиле, сора ана тилни уа къалай билалмазла?  Бютюнда къарачай-малкъар тилге уа кесин сакълагъан тынчды. Ол бурун заманладан тазалыгъын тас этмей келеди. Мен Москвада аспирантурада окъугъанымда, устазларым малкъар тилни ангылатма сёзлюгюн  ашыгъып сакълай эдиле:  анда чыкъгъан сёзле башха тилледе кёп затны ангылатырыкъдыла деп.  

Илму тилни жашауун жалчытыргъа борчлуду.  Алай жилямагъан сабийге ёшюн берилмез дейдиле да, халкъ жарсымаса, къырал да къайгъырлыкъ тюйюлдю. Тилин тас этген халкъ тюнгюч боллукъду. Тиллерин тас этип, аны артха жаланда чюйютлюле къайтаралгъандыла. Аллай башха юлгю жокъду дуния башында.

- Республикада сабий чыгъармачылыкъны «Кюн шахар» академиясы ачылгъанды, районлада аны бёлюмлери бардыла. Ары жюрюген жашланы бла къызланы арасындан илмугъа фахмулары болгъанланы айырып, ала бла  энчи ишлеймисиз?

-  Сау бол, тюз соруу бергенсе.  Шёндю келишим этилгенди, анда информатика, математика, гуманитар илмула жаны бла байламлыкъла къураладыла. Элледе школла бла да ишлерикбиз. Алай ёсюп келген тёлюню да кёллендирирге керекди. Жетишимли   сабийни газетде, радиода, телевиденияда махтап, башхалагъа юлгю этсек, къалгъанлары да алагъа ушаргъа сюерикдиле.  

Къытайлыла эллеге жюрюп, фахмулу сабийлени айырып, аланы интернатлада жыйышдырып, окъутуп, айнытып, артда ала къыралгъа ишлерча этедиле. Бу бек тюз жолду.