«Биз бардыргъан жангы тинтиуле жамауатны айныууна къошумчулукъ этедиле

Химия илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну «Прогрессив материалла эмда аддитив технологияла» арасыны полимерлени синтезлери бла байламлы бёлюмюню башчысы, тамата илму къуллукъчу Курданланы Жанна алимлик жолунда алыкъа жаш специалистге санала эсе да, ол бардыргъан тинтиуле  бюгюнлюкде бу жаны бла кюрешген кёплеге сейирдиле. Ол РФ-ни Правительствосуну  стипендиясына тийишли кёрюлгенди, жети патентни эмда «Скопус», «Weв at Science» базалагъа кирген изданиялада басмаланнган онюч статьяны авторуду. ВАК-ны илму журналларында да аны отуздан аслам иши чыкъгъанды.

-Жанна, къайсы бирибизни да жашаугъа кёз къарамыбыз, баям, юйюрден башланады. Не дерге боллукъса аны юсюнден?

-Ол кертиди. Сабий таматаладан нени кёрсе, анга юйренеди. Мен Хасанияда ёсгенме, юч сабий болгъанбыз. Бюгюнлюкде къарындашларым да бирер жерде бет жарыкълы урунадыла. Атабыз Созайланы Инал, ыннабыз Раиса, анабыз Ольга да бизге биреуге хата этмезге, урламазгъа, ким бла да кесинги ариу жюрютюрге тюшюндюргендиле.

Анамы юсюнден энчирек айтырыкъ эдим. Жашырмайма, ол оруслуду. Алай а бизни  тилибизге, адет-тёрелерибизге, динибизге да сюймекликде ёсдюргенди. Аны ючюн анга ыразыма. Бюгюнлюкде бу затланы билмей  къыйналмайбыз.

Мен биринчи кере школгъа баргъан кюнюмде уа ол: «Сен неда окъуйса, неда угъай. Билимни жолунда башхасы жокъду. Адам болургъа, сюйген ишинг бла кюреширге излерик эсенг а, биричисин сайларыкъса»,-деген эди. Аны бу сёзлерин бюгюн да унутмайма. Бусагъатда не аз да жетишим болдуралгъан эсем, ол ёз юйюрюм, дагъыда къайын атамы бла анамы къыйынларыды, манга ышанмакълыкъларыды.

-Сен республикада угъай, Россейде окъуна ЗD-печатьда хайырланылгъан суперконструкциялы полимерлени синтезлери бла байламлы биринчи диссертацияны жазгъан эмда къоруулагъан алимсе. Анга не кёллендиргенди- илмуда жангычылыкъмы огъесе химияны бу бёлюмюне сюймекликми?

-Билемисиз, школда окъугъан заманымда анда-мында кир-кипчик тёбелени  кёрсем, анга жаным къыйналып, эм алгъа КъМКъУ-гъа экология жаны бла киреме. Мени илмугъа жолуму уа диплом ишими башчысы Малкъондуланы Юсюп (химия илмуланы доктору) болгъанды. Ол кезиуде «Утилизация  отвальных кеков (отходов) гидрометаллургического завода» деген тема бла кюрешген эдим.

Ызы бла университетде 2014 жылда супер - конструкциялы полимерлени эмда композитлени жарашдырыу жаны бла проект башланады. Ол жумуш химия илмуланы доктору Абдуллах Микитаевни (республикада полимер школну къурагъанды) къыйыны бла болгъанды.

Ийнаныргъа къыйын эсе да, Россейде бу синтез бла биринчиле болуп биз кюрешип тебирегенбиз. Ол тема манга сейир кёрюнюп, химия илмуланы доктору Светлана Хашированы башчылыгъында жазгъанма кандидат диссертациямы.  Алгъадан экология жаны бла бакалавриятны, аспирантураны да тауусханлыкъгъа, бу бёлюмде ишлерге сюйюп, химиядан магистратурагъа киргенме. Бу предметни школдан да иги билгенме. Репетиторлагъа жюрюмегенме. Кеси аллыма илму литератураны, Интернетни хайырланнганма.

Арада  ишлей, диссертациямы хазырлагъанымда да, айтханымча, бизге алимлени асламысы ийнанмагъанды. Сагъынылгъан ыз (полимерлени жарашдырыу ) бла кюреширге Перспектив тинтиулени фонду бла келишим  этилгенинден сора эркинлик берилгенин да эсгертейик. Андан сора да, тинтиулерибиз РФ-ни Илму эмда бийик билим бериу министерствосуну федерал целевой программасыны чеклеринде бардырыладыла.

Билемисиз, илму ишим бла кюреше, адамны къолундан келмезлик затны жокълугъуна ийнаннганма. Жаланда кесинги аллынгда мурат эм борч сала билирге керексе. Къыйын эди, Россейде бу жаны бла бир жерде да тинтиуле этилмегенлери себепли литература да жокъ. Аны  биягъы Интернетде эмда тыш къыраллы авторлада излегенме. Алай эсе да, ала бу былай болса, аны ызындан а  ма  муну этерге керекди деп жазып къоймайдыла. Алимле кёп  затны жашырадыла. Ма  аны ючюн ангыламагъанымы артха ,ол окъуп кетген затларыма къайтып, жангыдан къатлагъанма. Учхара къойгъан темаларыма алай бла тюшюннгенме.

-Кертиди, кеси кёзю бла кёрмегеннге ийнаныргъа къыйынды. Сиз, алимле, билген терминлеге тюшюннген да алай. Ара жарашдыргъан затла- ала  жашауда  огъесе илмудамы дейик, неге керекдиле, недеди къыйматлары?

-Биреу этген иш бирсилеге алай кёрюне болур. Алай эсе да, сёз ючюн, жашауда кесинги юйде  проблемаларынгдан ычхыналмагъанча сезсенг да бери келсенг, мыйынг башха тюрлю ишлеп тебирейди.

Ара энди дуния  даражагъа чыкъгъанды. Сёз ючюн, былтыр къурагъан конференциябызгъа эки жюз адам келген эди. Быйыл а тамам эки кереге аслам алим жазылгъанды.

РФ-ни Илму эмда бийик билим бериу Министерствосу бла этген келишимибизни тамамлагъанбыз. Энди Башкъортостанны, Германияны, Узбекистанны компаниялары бла да ол ызда ишлерге деп турабыз.

Биз  жарашдыргъан полимерлени медицинада, авиакосмос эмда къоруулау промышленностьлада,  электроникада хайырланадыла.  Беспилотник, робот-комикадзе, самолётлагъа керекле да чыгъаргъанбыз. Этген затларыбыз адамланы саулукъларына заран салмазына, сёз ючюн, кюйген заманларында тютюн этип, солууну тыймазына къайгъырабыз.

Алай кёрюннгенликге, ишибиз къыйын тюйюлдю. Жаланда аны сюйюп этерге керекди. Юйде аш хазырласакъ окъуна, аны жюрегинг бла жарашдырмасанг татыусуз болады.  Мында да алайды. Эсинги этген жумушунга толусунлай берсенг,  жангы жетишимлеге чыгъаса.

-Мындан ары уа ара не бла кюреширикди?

-Энди биз Россейли нефть эм химиялы кластерге кирирге деп турабыз. Шёндю аны санында алты айырмалы вуз барды. Дагъыда 4D-печатьха полимерлени да чыгъарып башларыкъбыз. Илмуда алагъа «акъыллы полимерле» дейдиле.

Андан сора да, полиэтилентерефталат  жарашдырлыкъбыз. Ол а не бла айырмалыды? Бу материал аберилени тышлагъанда (упаковка этерге) хайырланыллыкъды. Биз къурагъан полимерле бийик температуралы иссиликге бютюн чыдамлыдыла.

Оборудованиябыз игиди. Илму тинтиулерибиз бла грантла къытханыбызны хайырындан аланы Швециядан, Германиядан, Китайдан, бирси жерледен да огъарыда сагъынылгъан фондну эмда министерствону болушлукълары бла келтирирге онг тапханбыз.

Ишлерибиз бла халкъла аралы конференциялагъа, тыш къыраллагъа да чыгъабыз. Россейни белгили университетлерини келечилери мында бола турадыла, сейир да этедиле. Санкт-Петербургга биринчи кере баргъаныбызда, ала да ийнанмагъан эдиле бизнича республикада быллай жумуш тамамланнганына. Алгъаракълада анда дагъыда болгъаныбызда уа ала да уллу  ышаныулукъ, хурмет бла да тюбегендиле бизге.

Арада жыйырмадан аслам адам болабыз. Кёлленип ишлегенибизде башчыбыз Светлана Хашированы къыйыны уллуду. Энди биз дуния даражагъа чыкъгъаныбызны хайыры бла мында НОЦ (миллет билим бериу ара) ачаргъа дегенлери да хычыуун кёрюннгенди.

Биз бардыргъан жангы тинтиуле жамауатны айныууна къошумчулукъ этедиле. Ала республикабызны, къыралыбызны да тамблагъы кюнюн байыкъландырлыкъларына толусунлай ышанама.

-Биз билгенликден, насыплы анаса. Ишинги ауурлугъун юйге уа келтиремисе?

-Айтханымча, юйде мени ангылагъанлары жетишимли болургъа да онг береди. Алайсыз, баям, ишлеяллыкъ тюйюл эдим. Бир эксперимент бардырыргъа керек болсакъ, кече окъуна къалыргъа  тюшеди. Ол жаны бла, хау, тынч да тюйюлдю.

Сабийле да бирде бери арагъа келселе, хар не да сейир кёрюнюп, биз да химикле боллукъбуз, дейдиле. Алай мында кёп къалып, юйге терк баралмай, тансыкъ болсала уа: «Керек тюйюлдю сени химиянг бизге, башха иш бла кюреширикбиз»,-деп да  ёпкелейдиле (кюледи).

Алай эсе да, ишими сюеме, ауурлугъун юйге келтирирге уа – угъай. Анда мен бегирек келин эмда ана болургъа кюрешеме. Сабийлени дерслерине болушама. Энди Тауланда  школда химия предмет бла башланнганды.

Бош заманым, ангылайсыз, къалмайды. Ишиме кёлюм бла берилеме. Усталыгъым  бла байламлы къыйматлы литератураны, жангы затланы излерге сюеме. Биз да чыгъармачылыкъ бла кюрешебиз дерчады. –Аны ючюн  манга мында хар не да сейирди.

-Арагъа жаш адамла уа келемидиле?

-Келедиле. Алай а, билемисиз, асламысы мында кёпге дери къалыргъа сюймейдиле. Жетишимли болур ючюн окъургъа, ишлерге керекди.
Баям, илму  кеси сайлайды бу жол бла барлыкъланы. Нек дегенде ол алай сыйдам да тюйюлдю, абыныргъа да тюшеди. Алай а кесинге ийнансанг, ышансанг эмда эрикмесенг, саугъалагъан, къууандыргъан да этеди.