Ырхыланы бойсундургъан алим

Анахаланы Назирни жашы Кошкинбайгъа уллу алим деп арсарсыз айтыргъа боллукъду. Аллай атха  этген ишлери бла тийишлиди.   Ол техника илмуланы докторуду, профессорду, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусуду.

Узакъ тау элде - Бызынгыда - жашап, школну  бошагъан жашны билимге итиниулюгю къачан да эсленнгенди. Алай бла ол, Новочеркасскде инженер-мелиоратив институтда окъуп, инженер-гидротехник усталыкъ алгъанды. Аны бла да чекленмей, Москвагъа аспирантурагъа киргенди, аны жетишимли бошап, «Методы фильтрационного расчета каменно-земельных плотин» деген темагъа кандидат диссертациясын къоруулагъанды. Аны ючюн  ВАК-ны Сыйлы грамотасына да тийишли болгъан эди.

Ара шахардан  Къабарты-Малкъаргъа къайтханда уа, Эльхотовода суу баргъан системаны ишлеуге тири къатышханды. Бир талай жылны Эл мюлк академияда (шёндю Аграрный университетде) тамата преподаватель, доцент, факультетни деканы болуп тургъанды.

Ишлеген да эте,  Москваны къырал университетинде доктор диссертациясын  жетишимли къоруулагъанды. 2010 жылдан бери уа Россей Федерацияны Росгидрометини ырхыла жаны бла тамата илму къуллукъчусуду. Бийик тау-геофизика институтну  директоруну ырхы проблематика жаны бла орунбасарыды.

Кошкинбай  бир-бир  академияланы керти члениди. Бийик тау-геофизика институтда эмда Новочеркасскны къырал мелиоратив академиясында энчи доктор диссертация советлени къауумуна киреди. Россейни инженерлерини Москвада Кремльни дворецинде, Дондагъы –Ростов шахарда бардырылгъан  съездлерине да тири къатышып, алада магъаналары уллу болгъан докладла да этгенди.

Тырныаууз шахарда «Ырхы басмазча мадарла этиу» проектни соавтору болуп,  «ЭкоМир-2006 жыл» деген Миллет экология саугъагъа эмда биринчи даражалы дипломгъа тийишли болгъанды. Аны анга ол жыл РФ-ни Къырал Думасында берген эдиле. Анаха улу    техника илмуланы бир докторун бла юч кандидатын хазырлагъанды, тёрт аспирантны ишине башчылыкъ этеди.

Кошкинбай кесилиги бла бек ийменчек адамды. Аны себепли мен башында тизген илму жетишимлерини юслеринден кесинден угъай, биргесине ишлеген тенглеринден эшитгенме. Аны механикадан, математикадан да  180-ден  аслам илму иши, ол санда  эки монографиясы, жыйырма жети автор изобретениягъа патенти эм шагъатлыкълары болгъанларын да аладан билгенме. Ол дагъыда студентлеге бла аспирантлагъа алты окъуу-методика пособие чыгъаргъанды. Ала бары да адам улуну  жашауунда бек уллу магъананы тутадыла.

Алимни илму бла байламлы затларын ата журтлу эмда тышындагъы белгили илму журналла басмалайдыла. Былайда бир шартны чертип айтыргъа тийишли кёреме: аны ишлерин тыш къыраллыла кеслери автордан тилеп  кёчюредиле ёз тиллерине. Жетишимлерин эсге ала, ВГИ-ни эмда Къабарты-Малкъар Аграрный университетни  алим  советлери жашны «Механика» (жидкости) усталыкъгъа кёре, РАН-ны член-корреспондентине кандидатха  кёргюзтгендиле.

Аны жашауунда болгъан дагъыда былайда бир магъаналы шартны юсюнден сагъынмай къояргъа жарамаз. Суу мюлкде, гидрологияда, гидрогеологияда, гидротехникада эмда мелиорация къурулушда, природообустройствода, ырхы суула келиуню тинтиу жаны бла алимни Сочиде олимпиада объектле ишленип башлагъанлай чакъыргъан эдиле.

Ол Россейни Табийгъатны къоруулау жаны бла министерствосуну ведомстволу ишчи къауумунда, оператив штабда эмда Къырал комиссияны ишчи къауумунда, «Олимпстройда», «Красная Поляна» ачыкъ акционер обществону координация штабында объектлени табийгъат къыйынлыкъладан сакълар, къоркъуусуз этер ючюн, кёп иш тамамлагъанды. Сочиде ишленнген  объектлеге эмда аланы инфраструктураларын ырхыдан къоруулау жаны бла  илму-тинтиу ишлеге башчылыкъ этгенди.

Алай бла суу жыйылгъан жюзден артыкъ бассейн тинтилген эди, аладан къыркъ жетиси  къоркъуулугъа саналып,  ырхыланы баш сылтаулары ачыкъланнгандыла,   жюз бла жыйырма рекомендация берилгенди. Адлер-Красная Поляна уллу жолну эмда тау кластерни ырхы басаргъа боллукъ жерлерини картосхемасын жарашдыргъанды. Кошкинбайны илму тинтиулерини хайырындан Сочиде мингле бла миллион  сомла аялгъандыла.

Алим озгъан  жылда этген жангычылыкъны магъанасы да айтып-айталмазча уллуду. Кошкинбай математик тюйюлдю, табийгъат къыйынлыкъланы хорлау жаны бла ишлейди. Алай, ол къолуна къалам алып, уллу  плакатны юсюнде  тергеуле этип,   арт эки жюз жылны ичинде бир алим да тамамлаялмагъан ишни тындыргъанды.

-Эсимде да болмай тургъанлай, олтуруп санап башлайма. Алай бла теренден тереннге кире, ахырына жетеме. Ол эсеплени белгили академигибиз Залийханланы Михаилге бергенимде, ол  аланы  Россейни Илмуларыны академиясына элтип, анда  академиклеге  кёргюзтген эди. Ала да, башхала бла кенгешип, хыйсапларымы жангыдан тинтип, ахырында бийик багъа бергендиле,- дейди Кошкинбай.

Жаш этген тергеулени Россейни, жууукъ эм узакъ тыш къыралланы, ол санда Американы, Англияны, Францияны да белгили алимлери тинтгендиле, ала математикадан  илмуда уллу жангычылыкъ ачылгъанын чертгендиле.  Россейде эрттеден бери да «Доклады академии наук» деген журнал чыгъады да, анда Къабарты-Малкъарны алимлеринден жаланда Къудайланы Музафарны бла Залийханланы Михаилны статьялары басмаланнгандыла.

Анахаланы Кошкинбайны да  алты илму иши ол изданияны юсю бла дуниягъа туура этилгендиле, жетинчиси басмагъа хазырлана турады. Аны  биргесине ишлеген алимле Байсыланы Хажи-Мурат,  Атабийланы Махти, Макытланы Омар, Аналаны Махти, дагъыда башхала айтханнга кёре, жаш ачыкълагъан жангычылыкъны электрон аппаратладан башлап космосха  чыкъгъан  ракеталагъа дери да магъанасы болмагъанча уллуду.

Бизни айтхылыкъ  жерлешибиз бла шуёхлукъну Россейде, кёп тыш къыраллада да алимле сюйюп, багъалап жюрютедиле. Аладан бир къаууму Кошкинбайдан АБШ-да чыкъгъан илму журналлагъа рецензия беририн тилейдиле. Ма алай сейирлик фахмусу, хунерлиги да болгъан адам жашайды бизни арабызда.

Холаланы Марзият.
Поделиться: