«Къадар элтген жолум бла баргъаныма ыразыма»

РФ-ни бийик профессионал билим бериуюню ишчиси Текуланы Мусса жаш тёлюню эм алгъа малкъар, ызы бла орус тиллени жашырынлыкъларына, энчиликлерине да юйретип келгенли энди 65 жылгъа жууукълашханды. Биз, аны къолунда окъугъанла, устазыбызны усталыкъ даражасы, жумушакъ къылыгъы ючюн хурметлейбиз эмда багъалайбыз. Быйыл ол 85-жыллыкъ юбилейин белгилегенди.

Ол беш уллу монографияны авторуду. Студентлеге деп методикадан тёрт китап жазгъанды. Эки жюзден аслам статьяны басмалагъанды. Илмуланы тёрт кандидатын хазырлагъанды. Таулуланы энчи атлары бла байламлы сёзлюкню соавторуду.

Бюгюнлюкде да КъМКъУ-ну орус тил эмда битеулю тил билим кафедрасында ишлейди. Мында уа ассистентден башлап филология илмуланы доктору эмда профессор даражагъа дери ёсгенди. Бюгюн а ол мени ушакъ нёгеримди.

- Мусса Масхутович, адамны бу жашаугъа кёз къарамы юйюрде тохташады. Сёзюбюзню сабий жылларыгъыздан, ата юйюрюгюзден башлармы эдик?

- Уллу юйюрде ёсгенме, сегиз сабий болгъанбыз. Аппабыз, геллябыз да бизни бла тургъандыла. Кёнделенде жашагъанбыз.

Атабыз къарыулу адам эди. Аны кенг мюйюзлю ёгюзлери, арбасы да бюгюнлюкде да эсимдедиле. Ол арапча да иги билгенди, Энейланы Алий эфендиден юйреннген эди. Аны эски Къураны шёндю да менде сакъланады. Бирсилерин а, кеси айтханны этип, юлешген эдик. Тюзлюкню сюйгенди, жаланда анга къуллукъ этгенди.

Бир заманда да аны бош туруп кёрмегенме. Геллябыз а аны юсюнден: «Ол къарыулу болмаса, ким боллукъду. Бир аякъ къайнагъан жауну, ызындан а аллай бир сют башны ичгенликге, тюгюне кёрмегенди», - деп, кюлюучю эди.

Атабыз мени биргесине да кёп жюрютгенди. Бир жол а ёгюзлеринден бири, жашыракъ болуп, тарталмай къалгъанында, аны бир жанына этип, биргесине кеси болушханды. Аны алай этиучюсюн врач Батырбекланы Махмут айтып да эшитгенме.

Анабыз Мадинахан Хуртуладан эди. Къолдан уста болгъанды. «Зингер» машинасы бла не керегибизни да тынгылы этгенди. Андан сора уа, ол къобузну сюйгенди. Нальчикде Малкъарукъланы юйлеринде кёп кере болгъанын, анда аны согъуучусун эсгериучю эди. Къарындашым Махмутну музыкагъа хунери, баям, андан келгенди.

- Сиз кесигиз да иги жырлайсыз деучюдюле, алаймыды?

- Шуёхларым бла олтургъанда жырлаучума. Тенглерим а: «Сен сахнаны сайларгъа керек эдинг», - деп, аз кере айтмагъандыла. Болсада хар кимни къадары башхады.

Биз окъусакъ, атабыз-анабыз бек сюйгендиле. Алай а, айтханымча, сабийле кёп болгъанбыз да, къолдан келмегенди. Былайда тамата эгечлерими, къарындашларымы бизде къыйынлары уллу болгъанын да чертирге сюеме.

Бютюнда Магометни. Ол кёчгюнчюлюкге дери мектепни бошагъан эди да, Къазахстанда учётчик, бригадир да болуп тургъанды. Кесини ишин а бир да уста билгенди. Ахмат шофёр курслада юйренип, ол жаны бла уруннганды.

Махмут, Рая, сора мен алгъанбыз билим. Махмутну барыгъыз да билесиз. Эгечибиз а медучилищени бошагъанды, Нальчикде терк болушлукъ берген станцияда ишлеп тургъанды.

- Эркин тутушуу бла да кюрешгенсиз, сайлауугъуз тил билимде уа къалай бла тохташханды?

- Бир тасхамы айтсам, эм алгъа тарых бёлюмге сюйгенме окъуугъа кирирге. Алай эсе да, билемисиз, къадар элтген жолум бла баргъаныма ыразыма. Жашлыгъыбызда, кертиди, уллу умутла да этебиз, алай эсе да, адам жашау анга кезиуюнде берген амалла, болумла бла да хайырланса, тюз болур, дейме.

Спортну юсюнден айтсам а, Тбилисиде физкультура институтну да бошагъанма. Эркин тутушуудан спортну устасына кандидатма. Жарауладан биринде бутуму ачытып, артда кесим сюйгенча кюрешалмай къалгъанма.

Къадарымда кёп иги адамгъа тюбегенме. Аланы барысын да санаялмам, алай а кандидат диссертациямы илму башчысы, академик Борис Серебренников бла аны юйдегиси Нинель Гаджиевнаны, Бёзюланы Ахыяны сагъынмай болмайма. Илмуну жолуна тохташыуума, анда жетишимли болурума да ала аслам юлюш къошхандыла.

Биз Къазахстанда Ровное элде тургъанбыз. Орус тилни билмегенме. Школгъа уа тамата эгечимден туугъан Къудайланы Володя элтген эди. Ол кёчюрюлгенибизде, Яникойда юч классны бошап, алай кетгенди.

Мен окъугъан мектепде оруслула кёп болгъандыла. Тёрт жылны ичинде бизни Надежда Фёдоровна Попович окъутханды. Андан сора уа орус тилден Спиранская деген тукъуму бла устаз дерсле бергенди. Жарсыугъа, аты эсимде тюйюлдю. Ма бу эки тиширыу сюйдюргендиле манга орус тилни.

Элде комендантыбыз да оруслу киши эди. Бир да иги адам. Аны жашы Виктор бла да шуёхлукъ жюрютгенбиз. Комендант халаллыгъы бла кимге да юлгю болурча аллай инсан эди. Ол ишлеген кезиуде таулулагъа бютюнда тынч болгъанын черталлыкъма. Жарсыугъа, къырал халкълагъа берген азаплыкъны тюз кёрмей, дуниядан кеси ыразылыгъы бла кетген эди да, анга ачыу этмеген да болмагъанды. Бу оруслу юйюрден кёп иги затха юйреннгенме, адамлыкъ ышанлары бийик даражада болгъан инсанла эдиле барысы да.

Къазахстанда университетни юсюнден хапар жайыла башлагъанында уа, бери Нальчикге Юсюпланы Омар бла 1957 жылда келгенме. Ол айтхан эди манга да окъууну юсюнден. Университетге да бирге кирип, алай билим алгъанбыз. Антлы шуёхла да болгъанбыз, ол дуниясы жарыкъ болсун. Омар газетибизде кёп жылланы ишлеп тургъанды.

- Сизни тёлюню миллетибизни не жаны бла да айныууна къошумчулугъу уллуду. Не дерге боллукъсуз аны юсюнден?

- Ол кертиди. Сёз ючюн, бизни курсубузда – кёчгюнчюлюкден сора окъуугъа биринчиле болуп кирген къауумда – 36 студент болгъанбыз. Аладан алтысы  къызла. Барыбыз да бирча иги окъугъанбыз. Ким биледи, анча жылдан бери билим алыргъа талпынып, термилип тургъанданмы болур эди алай.

Илмуланы докторлары, профессорла бешеулен болгъанбыз – Ахматланы Ибрагим, Толгъурланы Зейтун, Малкъондуланы Азрет, Мусукаланы Борис эм мен. Теммоланы Мухадинни бла Махийланы Аминни кесигиз билесиз. Ала «Заманда» кёп жылланы ишлеп, журналистиканы айныууна ахшы юлюш къошхандыла. Белгили жазыучубуз Текуланы Жамал да бизни курсда билим алгъанды. Ол да газетибизде аслам заманны бет жарыкълы ишлегенди.

Курсубуздан илмуланы кандидатлары да кёпдюле. Созайланы Борис, Малкъондуланы Абидат, Маммеланы Далхат, Жабелланы Люба, Жаппуланы Алий, Отарланы Хамит – къырал къуллукълада, Таукенланы Идирис да горкомда, шахарны паркында ишлеп да тургъандыла.

Билемисиз, «къадар» деген ангылам да барды жашауда, ансы бизни бла бирге билим алгъанланы къайсысы да болаллыкъ эди илмуланы доктору. Барысы да ишлеген жерлеринде ыспасха, махтаугъа тийишли болгъанлай тургъандыла.

Ахматланы Ибрагим, Малкъондуланы Азрет, Толгъурланы Зейтун – ала бизге юлгю эдиле, жаланда «бешлеге» окъугъандыла. Азрет, окъуй кетип, жарау этген жеринде жукълап да къалыучу эди. Алай къаты эди окъуугъа.

- Илмугъа жолугъуз а къалай бла башланнганды?

- Университетни бошагъанымдан сора, ол заманда педучилищеге жиберген эдиле ишлерге. Анда малкъар тилден, физкультурадан да окъутуп тургъанма.

Педучилищени директору, спортха талпыннганымы билип, окъуугъа кирирге сюймеймисе, деген эди. Алай бла баргъан эдим ол кезиуде Тбилисиде окъургъа.

Алай эсе да, андан ары да билимими ёсдюрюрге излеп тургъанма. Бир жол а Залийханланы Жанакъайытха тюбеп къалама да, муратымы анга билдиреме. Ол да, окъусам тюз боллугъун айтып, Бёзюланы Ахыягъа къагъыт жиберирме, дейди. Аны уа ол заманда СССР-ни Илмула академиясыны битеулю тил билим кафедрасына башчылыкъ этген кезиую эди. Аны бла бирге анда профкомну председатели да болгъанды.

Алай бла 1969 жылда Москвагъа Илмула академияны тил билим инсти тутуна тюркология жаны бла окъургъа киреме. Биз тогъуз таулу бла бир къарачайлы болгъанбыз ол заманда. Ахыя Танаевич барыбызгъа да кёз-къулакъ болгъанлай, болушлукъ этгенлей тургъанды. Бир ариу, иги адам эди.

Биз жай каникуллагъа кетерден алгъа уа, барыбызны да жыйып, рестораннга элтиучю эди. Алгъаракъ озуп, бизге уа: «Жигитле, кесибизча сёлеше келигиз», - деп да айтыр эди. Къатыбыздагъыла уа, бизни Тюркден келгенле сунуп, кёп кере сейир да этгендиле.

Аспирантураны бошап, университетге 1973 жылда бюгюнлюкде ишлеп тургъан кафедрагъа келгенме. Ахматланы Ибрагим: «Илмуну билир эмда аны чегине жетер ючюн, кюн сайын къозгъагъанлай, тинтгенлей, ишлегенлей турургъа керекди», - деучю эди. Аны ол сёзлерин бир заманда да унутмайма. Илму бла кюреше, халкъыма бир хайыр келтиралгъан эсем а – насыплыма.

- Жашауда нени багъалайсыз?

- Юйюрюмден, ишимден тышында алып айтсам, шуёхлукъну бек сюеме. Адам айтхан сёзюне ие болгъанлай, кертичилей къалыргъа борчлуду. Ийнаныгъыз, кесинг бирсилеге не къадар иги болсанг, ол ахшылыгъынг тас боллукъ тюйюлдю. Тенглерими ышаннганлары неден да багъалыды манга. Ол, жюрегимде хычыуунлукъну къозгъайды, кёлюмю кётюреди.

- Кесигизни насыплыгъа санаймысыз?

- Санайма. Адамны ахшы юйюрю, сюйген иши, шуёхлары, бетин жерге къаратмагъан сабийлери бла туудукълары болсала, анга уруннган жеринде хурмет да берселе – ол, айхай да, насыпды.

Дюгерли къыз Эмма Гаппаева бла эки къыз ёсдюргенбиз. Бир юйюр къурагъанлы уа энди 65 жылгъа жууукълашханды. Зара университетде ингилиз бёлюмню бошагъан эди, бюгюнлюкде солуудады. Мадина уа белгили врачды. Туудукъла да экидиле. Тимур Москвада банкда ишлеп тургъанды, Алан а юристди. Халкъыбызгъа жарагъан адамла болурла деп ышанама.

Хар заманда атабыз: «Сабийлерим бир ниетли болсунла», - деп  тилек этиучю эди. Сагъыш этсенг, бу сёзлени магъаналары уллуду. Юйюр биригиулюкде жашаса, бир бирге билеклик этселе, ол юйде жылыу, ырахатлыкъ, жюрек тынчлыкъ да хар заманда болгъанлай турлукъдула.