Къазауат жыллада да унутулмагъан сезим

Июньну ал кюнлери Къулийланы Къайсынны эсгериу бла байламлыды бизде. Отуз сегиз жыл болады быйыл ол, жарыкъ жулдуз учуп кетгенча, бу дуниядан айырылгъанлы.  Алай поэтни философиясы, фикири, жашаугъа кёз къарамлары, сюймеклиги, назмуларында жыйылып, бусагъат заманда да биргебизге келгенлей турадыла. Бюгюн а биз аны сюймеклик поэзиясына эс бурургъа излегенбиз, нек дегенде бу дунияда хар зат да сюймекликден башланнганы ючюн. Аны уа поэт кеси да энчи терен сезгенди, билгенди, ол тема аны чыгъармаларында, алтын халылача, жарыкъ, ариу, айбат халда кёргюзтюлюнеди. Къайсынны урушда жазылгъан сюймеклик назмуларыны юсюнден Марина Хакулова жазгъан аламат материалны жарашдырып басмалайбыз.

Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Туугъан журтха кертичи болургъа чакъыргъан поэзиядан сора да, сюй­меклик назмучулукъ да кенг халда айныгъанды. Бир тюрлю жандауурлугъу болмагъан ол уллу уруш адамланы жюреклерин къатдырып къоймагъанды, ол угъай эсенг а, аланы сезимлеринде сюймекликни бютюнда уллу, бютюнда сыйлы этгенди. Жууукъларыны-ахлуларыны, тиширыуну сюймекликлери урушдан эсе къайда кючлю эдиле, нек дегенде, ол ниетле-сезимле тутхучлукъ, таянчакълыкъ эте эдиле солдатлагъа. Анга юлгюге К. Симоновну «Сакъла мени», «Сени бла эм сенсиз» деген назму къауумун, А. Сурковну «Ёчюлмезлик сюймеклик» деген назмусун, С. Щипачёвну «Сюймеклигими тас этмей тутханма» деген жырын, «Бюгюн урушха киреме...» деген назмусун, урушда къанларын-жанларын аямай сермешген дагъыда башхаланы жазгъанларын айтыргъа боллукъду. Аланы араларында Къулийланы Къайсынны атын да уллу хурмет бла сагъыныргъа тийишлибиз. Урушну кезиуюнде жазылгъан лирикагъа ол да кесини иги юлюшюн къошханды, аны тиширыуланы эм сюймекликни юсюнден жазгъан наз­мулары ол темагъа жазылгъан затланы бек игилерине саналадыла.

Таулу солдатны дуния ангылаууну, аны эстетика сезимини орта чигинжиси – малкъар халкъ философия, таулу халкъны жашаугъа къарамы, таулулада тиширыугъа берилген уллу намыс-хурмет болгъандыла. Уруш жыллада жазгъан назмуларыны асламында ол кесини сезимин, болумун, ол заманны ачылыгъын, къыйынлыгъын да анасына, эгечине айтады, аны ол оюмлары Туугъан журтуну сюймеклиги бла, аны сакълар ючюн къазауат этилгени да ол эгечине, анасына айтханлары бла байламлыдыла. Ол «Эгечиме» деген назмусунда былай айтады:

Жаралы болгъан къуш къанатыча,

Бушуу кёлюнге киргенде:

- Жери ючюн урушха киралмагъан

Жашауну сюймегенди! - де.

- Урушха батыр кирирге базмагъан

Тауланы жашы тюйюлдю! - де.

Жылтырагъан къылычны сюймеген

Эркинликни да сюймейди! - де.

Къулийланы Къайсынны аскер лирикасы урушха баргъан солдатланы муратларын, аланы сезим дунияларын терен ангылау бла къаты байламлыдыла. Жылла оза баргъанлары къадар ол теренлик, байламлыкъ да бютюн кючлене баргъандыла. Назму тизгинледе солдатны жарсыулары, Туугъан журтуна болмагъанча кертилиги, сюйген адамына тансыкълыгъы, кече, кюн да жашы келлик жанына къарап тургъан анасына къайгъыргъаны ачыкъланып тургъандыла.

1941-1943 жыллада Къайсын сюймеликни юсюнден кёп назму жазгъанды. Аланы ичинде «Урушну биринчи жылында сюйгениме фронтдан» , «Сен мени сакълайса», «Урушха кире туруп», «Северде жашагъан къызгъа», «Фронтда жаз башы», «Къыйын урушну биринчи кюнюнде мен...» , «Къызны жыры», «Урушдан къайтмазлыкъланы юслеринден» деген назму къауумдан «Кёк кёзлени юсюнден жыр», «Москва тийресинде жашагъан къызгъа» эм башхала. Ол назмулада поэт Ата журтну азатлыгъын сакълар ючюн, туугъан жерин, сюйген къызын къоруулар ючюн къазауат этген солдатланы суратларын ишлегенди.

Къайсын кесини назмуларында суратлагъан солдат, душманла сынатхан къыйынлыкъла ючюн дерт жетдириучю болуп къалмагъанлай, ол жашаугъа ачыуланмагъан, бек таза сезимни – тиширыуну сюймекликни сезимин да таза жюрютген эм жюрегинде сакълагъан адамды. Поэт солдатны ажайып сезимлерине хурмет этеди, аланы сюйюп ачыкълайды. Урушда солдат бар иги ышанларын тас этип къояды дегенлеге ийнанмайды ол.

Жигит солдат уруш болуп кетген талада сюйгенине гюлле жыяды («Сюйгеним! Къышда урушла болгъан та­лада санга гюлле кёп кере жыйгъанма»). Уруш эм гюлле – бир бирлерине келишмеген ол затла топ тауушладан жалкъыгъан солдатны ич дуниясыны тазалыгъын ачыкълайдыла. Аны бла бирге, солдат уста билгенди жыйгъан гюллерин сюйгенине тапдыралмазлыгъын, алай ол урушха дери болгъан татлы эсгериулерин унутмагъанын кёргюзтгенди.

Ёлюм ауанасы инбашында тургъанлай да, солдат жашауну татыуун эски этмегенди, аскер антха кертичилик сюймекликге, юйюрюне тансыкъ болуууна не аз да чырмау болмагъанды. «Урушда гюлле» деген назму аны тынгылы ачыкълайды.

Къайсынны назмуларында тюбеген тишириу атланы къайсы бири да авторну жашауунда болгъан шартла бла байламлы болгъанча кёрюнеди. Сёз ючюн, Къабарты-Малкъар къырал университетни студентлери бла бир тюбешиуюнде Къайсыннга былай соргъан эдиле: «Назмуну жазаргъа поэтге бир тюрлю шартмы себеплик этеди? «Атылгъан патрондан ишленнген чыракъ» деген назму­да сагъынылгъан Вера керти жашауда танышынгмыды?» Ол соруугъа жууапха Къайсын, урушда тюбеген татлы нёгери дохтур Вера Максимовна Сидорованы сагъынып, анга 1943 жылда урушда тюбегенини юсюнден айтхан эди. Ол кезиуде ол тиширыугъа тюгел 23 жыл да болмагъан эди. Назмуну уа ол биринчи кере тюбегенинден сора жазгъанды. Иш тамам да назмуда айтылгъаныча болгъанды: бир эски гытыда солдатла бирге олтуруп, Къайсын, кёзлерин да къысып, Сергей Есенинни назмуларын азбар айта болгъанды. Кёзлерин ачханда уа, къарамы анга сейир этип къарап тургъан тиширыугъа тюбеп къалады. Ол тиширыу, тыншчыкъ кирип, ол жаш таулу назмуланы татыуларын чыгъарып окъугъанына тангсынып тынгылап болгъанды.

Къайсынны аскер лирикасында таулу анагъа аталгъан назмула энчи жерни аладыла. «Урушха кирирни аллында» деген назмусунда поэтни сагъышы жалан да аны юсюнден эди. Урушну бек къыйын жылында (1941) ол «Сен мени сакълап тураса» деген назмусун жазгъанды. Ол ананы, аны къайгъыларыны юсюнденди:

Къайсын, насыбына, Уллу Хорламны къууанчын сынагъанды, артда да ол, уруш кюнлени кёп кере эсгерип, бизни аскерчилерибизни жигитликлерин бир да эниш этдирмегенди; аны аскер лирикасы Туугъан журтну юсюн­ден, къыралгъа кертичиликни юсюнден махтаулу жырны сёзлерине айланып къалгъанды.