Адет тёреле-халкъны маданият хазнасыдыла

Улбашланы   Саният газет бла байламлыкъны эрттеден жюрютеди. Ол   окъуучуларыбызгъа деп малкъар халкъны маданият хазнасыны юсюнден  сейир материалланы  жибериучюдю. Бюгюн аладан бирин басмалайбыз.

Юйге келген жаш келин кесин къалай жюрютюрге керекди. Арбазда киштик неда ит болса, ол, къубулуп, адамны аягъына ышылыргъа сюеди. Сабий сакълагъан келиннге аланы аягъы бла урургъа, тюртюрге жарамагъанды. Нек десегиз, хыны къарагъан келинни сабийи тууса, сырт сюегине ит  неда киштик тюк чыгъады, дегендиле. Ол, къыйналып, тынчаймай, аякъчыкълары бла башчыгъын орундукъгъа тиреп, къарынчыгъын ёрге кётюрюп жилярыкъды.

Аны уа былай тынчайтхандыла. Къара гыржынны, ол болмаса, къышхырдан этилгенни, ич жумушагъын алып, андан гитче топпанчыкъла хазырлагъандыла. Баланы, къарынчыгъына жатдырып, боюнундан энишге сырт сюекчигине тыншчыкъ басып ышыгъандыла. Гыржын топпанчыкъгъа тюкчюк жабышып чыкъгъанды. Сабий да андан сора тынчайгъанды.

Сейирлик жаныуарчыкъгъа, ауруулу, сакъат адамгъа, сабийге да масхара этерге, артыкъ сейирсинирге, жарсыргъа жарамагъанды. Ауурлугъу болгъан тиширыугъа ауушхан адамны бетин, ахырысы бла да кёргюзтмегендиле. Сакъ къайын анала аллай келинлерин, бир амалы болуп, къайгъы сёзге элтмегендиле. Аны ючюн ёпкелеген адет да болмагъанды. Сабий сакълагъан келиннге ашаргъа кюсеген затын, уялтмай, соруп билгендиле. Табылыргъа не къыйын зат болса да, жууукълары, къоншу-тийре да аны жетдирирге кюрешгендиле. Ол анга угъай, сабий кюсеген, аны чархына керекли затды, деп оюмлагъандыла. Тиширыугъа жукъ урларгъа жарамагъанды, тууарыкъ сабийни санында ол затны тамгъасы къаллыкъ суннгандыла.

Малкъарлыла: «Аллах сакъласын, жаш сабий къазауат башланыр жыл кёп тууады», - дегендиле. Уруш этип ойнагъан сабийлеге уа: «Аллах сакъласын, аман оюн этедиле», - деп тыяргъа кюрешгендиле.

Алгъын уллайгъан адамла не айтып болгъандыла. Сёз ючюн, таулу къартла: «Къара къулла, къыраллагъа оноу этип тебиреселе, ол дунияны ахыр кюнлери жууукълашып келгенини белгилеринден бири боллукъду», - дегендиле. Бурун заманлада уллуаякъ къызлагъа: «Къул тукъумдан чыкъгъаны аякъларындан билинип турады», - деп болгъандыла. Аны ючюн къыз сабийге тарыракъ чабырчыкъла, къолайлы, бай, монглу адамла уа гитче чурукъчукъла кийдиргендиле.

Гошана, бий, бай, ёзден къызла, къубулуп, сюзюлюп атлагъандыла. Къул, къарауашланы уа жюрюшлери да киши маталлы болгъанды. Кече къаманы, къынындан чыгъарып, ачылгъанлай къояргъа жарамагъанды. Бичакъны да хант къанганы юсюнде ачылып къоймагъандыла. Аланы кёз кёрмез жерге салгъандыла.

Къартла: «Къама бла, бичакъ бла да кече жин, шайтан ойнайдыла», - дегендиле. Тиширыу, чачын тарап, таракъда къалгъан тюклени кюйдюрмегенди. Мёлекле, адам кюйген сунуп, жарсып, кёкден учуп жетедиле, деп ийнаннгандыла. Кече, кёз байланнгандан сора, юйню тюбюн сибирирге, сибиргенни да эшикге атаргъа жарамагъанды. Къартла аны: «Юйден берекет кетеди», - деп ангылатхандыла. Кече, кёз байланнгандан сора, къагъанакъ неда андан аз абаданыракъ сабийни эшикде айландырмагъандыла. Жин зараны жетерикди, дегендиле.

Тиширыу жууулгъан ич кийимин эшикде, адам кёрген жерде тагъып  къургъакъсытса, аны билимсизликге, намыссызлыкъгъа санагъандыла. Эрттенликде адам кесини чархында, аягъында, билегинде, бутунда къаралгъан тамгъала эслесе, къартла: «Ачы ёлюк (адам къолундан неда бир    къыйынлыкъда, ажымлы ёлгеннге айтадыла) чимдигенди, жау ийис этдирирге, локъум этип, юлеширге керекди», - деп болгъандыла.

Биреуню къабакъ эшигинден, сехлеринден, эшигинден, босагъа аллындан, эр кишини атын айтмай, тиширыуну атын айтып чакъыргъан адет болмагъанды. Ол бек ырысха саналгъанды. Юйюрню аталары болмаса окъуна, бешикде къагъанакъ жашчыкъны атын айтып сёлешгендиле. Не уа: «Аланла, юйдемисиз?» – дерге керек болгъанды.

Таулу халкъны ёзден адетлери аслам болгъандыла.  Малкъар халкъ къуру кеси жашап турмагъанды. Ол башха Кавказ миллетле бла да нёгерлик, шуёхлукъ жюрютгенди. Бир ненча тилни билген адамларыбыз болгъандыла. Анам, анасы да  былай айтыучу эдиле:

«Гошана къызла бла бий, бай жашла Нарсанада бурун заманлада оруслу къызла, жашла бла омакъ кийинип, тачанкаланы зынгырдатып, кюлюп, бир бирни къуууп ойнаучу эдиле. Гюлле салыннган тереклерини тюбюнде орус нёгерлери бла заманны зауукълу ётдюргендиле». Малкъаргъа Ингилизден келген алимле юй башладан тойгъа къарап болгъандыла. «Мындача, кём-кёк кёзлери болгъан ариу къызла бизде аздыла», - деп жазады ингилизли алим ол кезиуде.

Малкъар халкъны таулу жаулукълары да кёп жерлеге белгили болгъандыла. Гыранча жаулукъла деп болгъанды. Баям, «граница» деген сёзден къуралгъанды.

Аланы этерге деп къумачланы сатаргъа келтиргенлеге: «Границаданмы келтиргенсиз», - дей болур эдиле. Бизни таулу тиширыула аллай къумачладан аламат чачакъла тюйюп, сейирлик жаулукъла этип болгъандыла. Шёндюгю заманда таулу келинлени юйге жыйгъанда кёрюрге боллукъбуз аланы.

Гюлменди (гюл менде), «мени юсюмде гюл» деген тюрк сёзден къуралгъанды. Бу  аламат женгил жаулукъланы жангы келинле да жюрютгендиле.

Малкъарлы къызла, аш-азыкъ этгенде болмаса, жаулукъ къысмагъандыла. Гюлмендилени Тюркден, Дагъыстандан, Азербайджандан да келтиргендиле. Дарийни, къатапаны артыкъ сыйлы кёргендиле. Таулу тиширыула, къол ишге уста болуп, жюн затланы ариу этгенликге, чыммакъ, къар кибик, жаулукъланы къысмагъандыла. Кеслери эшген жюн затланы жюрютмегендиле. Битеу Кавказ халкъланы жамычыла, башлыкъла, жюн кийимле, кийизле, кюйюзле бла да жалчытып, кеслерини юйлерине да хайыр келтирип тургъандыла. Шёндю заманлада окъуна, бахсанчы тиширыула этген жюн затланы Терс-Къолгъа, Тегенеклиге, Бедикге, Элбрусха, Бызынгыгъа, Тырныауузгъа, ала кибик, башха жерлерибизге тыш къыралладан келген къонакъла, сейир этип, сатып аладыла.

Къызларыбыз гыранча жаулукълагъа чачакъла тюйгендиле. Омакъ къол жаулукъчукъланы къыйырларын инжи бла сыргъандыла. Аллайны жаш сермеп алса, къыз белгиге бергеннге саналгъанды. Аны зор бла башха сыйырса, къайгъы чыгъаргъа болгъанды.