Ана тилни сакълау эм айнытыу барыбызны да борчубузду

Арт кезиуде къарачай-малкъар тилни сакълау эм айнытыу уллу магъананы тутады.  Аны бла байламлы газет бетледе, радио эм телепрограммалада соруула кётюрюледиле, бу жаны бла болумну игилендирир муратда. Ол темагъа жоралап  филология илмуланы доктору, профессор Улакъланы Махтини материалын басмаларгъа тийишли кёребиз.

Глобализацияны кезиуюнде миллет тилле культураны бир кесегича, бир бирибиз бла сёлешиуню, ангылауну амалыча, къорууланыргъа эм айныргъа тийишлидиле. Жангыз адам неда халкъ окъуна, кесинлей, кеси аллына башха культураны ичинде тилин, энчилигин юч-тёрт тёлю алышыныр заманны окъуна сакълаяллыкъ тюйюлдю. Онтогъузунчу ёмюрню миграция толкъунлары бизге ол затны толусунлай ачыкъ этгендиле.

Сёзсюз, тил кеси аллына энчи эм сейир затды. Ол ангыламны жаратханы бла бирге аны адамлагъа ангылашыныулу болурча да этген бир инструментди. Ана тилни сакълау эм айнытыу а къайсы халкъны да жашаууну баш магъаналы борчуду. Аны юсю бла миллетни энчилиги, художестволу творчествосуну айырмалылыгъы, башхача айтханда уа, кесилиги эсленеди.

Бизни арт кезиуде социология тинтиулерибиз Россейни кёп миллетли жамауатында башха-башха халкъланы араларында тёзюмлюлюкню эм бир бирге ышаныулукъну кёргюзтгендиле. Ана тиллени окъутуу, аны бла бирге алагъа башха миллетлени адамларын юйретиу да ма ол ызда къуралгъанды эм бардырылады. Бирси культураны билсенг, не айтханларын ангыласанг, ол заманда сен ол халкъны энчилигин да, адет-тёресин, къылыгъын да иги сезерге боллукъса. Тилни юсю бла кёп затха юйреннгенибиз а хакъды.

Бизни республикада къырал тиллени сакълаугъа бла айнытыугъа да уллу эс бурулады. Аланы тюрлю-тюрлю окъуу учреждениялада окъутадыла, башланнган класслада дерсле ана тилледе бардырыладыла.

Къырал  тиллеге КъМКъУ-ну битеу факультетлеринде да юйренедиле, КъМКъУ-да уа факультативлеге жюрюйдюле. Республикада жашагъан халкъланы тиллерин башха миллетлени келечилерине окъутуу – аланы бек ахшы адетлерине юйрениуню, кесинги эсинги, акъылынгы кючлендириуню, бирси миллетлени культура сынаулары бла шагъырейлениуню жолуду.

Тюздю, тилни юсюнден законну жашауда бардырыу – ол социальный эм экономика проблемады. Кеси да тохтаусуз уллу ишни бла алай аз болмагъан къоранчланы излейди. Ол законну кийириуню юсю бла уа окъутуу процессде бюгюнню излемлерине келишген окъуу-методика пособияла, дерсликле, башха керекли литература жарашдырылады эм хайырланылады.

Республикада окъуу-методика ишге къарагъан къауумну борчларын тюзетиу, игилендириу жаны бла да иш бардырылады. Эки тилде жарашдырылгъан окъуу китапланы басмаларгъа мурат да барды. Алай а белгилиди, тил терк окъуна, къарап-къарагъынчы, къырал тил деген даражаны алып да къоялмайды. Бу соруу халкъла аралы практикада бек къыйыннга саналады. Малкъар, къабарты эм орус тиллени къырал тиллеге санай туруп, республиканы башчылары аланы битеу дунияда да айнырларыны, сакъланырларыны къайгъысын кёредиле.

Тил - ол жаны болгъан бир затчады. Аны тюрлю-тюрлю юридический мардалагъа кийирип къойгъан алай тынч тюйюлдю. Проблемалы соруулагъа ол неда бу тилни жюрютгенле къалай къарагъанларына кёре да кёп зат тюрленеди. Юйюрню, школну да бу жумушда магъанасы уллуду. Ол затха тыш къыралладан юйреннген, алыннган культура да чырмау болады. Аны хатасындан а миллет энчиликлени тас этерге окъуна жетебиз. Бу проблема орус тилде да бек эсленеди. Басмада шёндю жазылгъан текстлени, рекламаланы, китап тюкенлени тапкаларында жазыуланы окъусанг, сейирге къаласа. Былада чынтты орус тилни сёзлери бек аз тюбей башлагъандыла. Быллай болумда, аллай уллу халкъланы тиллери алай бузулуп тебиреген кезиуде, бизнича адам саны азланы уа тиллери бла бирге миллетлери да тас болуп кетерле деген къоркъуу чыгъады.

Ана тиллени басмада, китап чыгъарыуда, къырал учрежденияланы ишлеринде, орта эм бийик профессионал билим берген окъуу юйледе, культура эм жамауат жашауда къалай хайырланнганыбыз да бек уллу проблемаладан бириди. Былайда асламлы информация органланы магъанасы уа айтып- айталмазчады. Тыш къыралланы сынаулары ачыкълагъаннга кёре, газетле, журналла, радио-телевидение ана тиллени иги, тынгылы билмеклик, барыбызгъа да бирча бек керекли иш болгъанын халкъгъа ангылатханлай турсала, аны хайыры чыгъады. Аны себепли, бу проблемагъа ат башындан къарамай, тийишли мадарланы этерге керекбиз.

Миллет тиллени сакълауну эм айнытыуну жолларындан бири - школлада окъутууну ана тилледе бардырыуду. Сабий программа бла берилген материалны ёз тилинде теркирек эм игирек ангыларыгъы белгилиди. Республикада жашагъан миллетлени тиллеринде ишлеген окъутуу-юйретиу учрежденияланы системасын къураугъа къыралны жанындан къайгъырыулукъ болса, окъуучуну да ана тилде билим алыргъа эркинлиги жашауда бегирек бардырылырына ийнанырчады. Алай шёндю шахарны сабий садларында бла школларында жаланда бир тил хайырланылгъан кезиуде, биз аллай сайлауну, эркинликни юсюнден айталлыкъбызмы да?

Саулай алып айтханда, миллет тиллени сакълау эм айнытыу бюгюнлюкде властьны законла къураучу эм толтуруучу органларыны, жер-жерли властьланы органларыны, битеулю эм профессионал билим берген окъуу учрежденияланы, алимлени, устазланы, методистлени, творчестволу союзланы, басмада ишлегенлени эм жамауат организацияланы жанындан тийишли къайгъырыулукъну излейди.

Болум ышанмазча да тюйюлдю. Алыкъа кёпню тюрлендирирге боллукъбуз. Жаланда жюрегибиз бла ол затха ийнаныргъа керекбиз. Тиллени, аланы жюрютгенлени миллет, культура энчиликлерин да билмей, халкъла аралы келишиулюкню сакълагъан да къыйынды. Ол а жамауатда, саулай къыралыбызда да тынчлыкъны, бир бирни ангылауну, тёзюмлюлюкню баш жорукъларындан бириди.