«Сизни аламат ариу жеригизни унутмам»

Журналист жолла кёп сейирлик адамла бла тюбешдиредиле. Аллай тюбешиулеримден бири мени эсимде къалгъанды.  Ол жыйырма бла алты жыл мындан алгъа болгъан эди…

Бизни республикагъа тыш къыраллы кёп адамла келе-келе турадыла. Мени бу жигитим а  Оксфорд университетини тил бёлюмюн бошагъанды. Андан бакалавр, башхача айтханда, тил жаны бла уста болуп чыкъгъанды. Бу адамны аты  Гройым Кларкды. Ол кёп тыш къыраллы тилледе сёлешеди. Ол санда малкъар тилде да. Андан сора да,  Кларк «Инжил» бла «Забур» деген сыйлы китапланы малкъар тилге кёчюргенлерине редакторлукъ этгенди.

Китапны, малкъар тилге къайдан юйреннгенин, дагъыда кёп башха затланы юслеринден хапар айтырын тилеп, Кларкга бир ненча соруу бергенме.

-Кларк, сиз малкъар тилде бек уста сёлешесиз, къалай билгенсиз аны?

-Марзият, сизден жаланда бир тилеригим барды, сорууланы асыры терк айтмагъыз, орус сёзле да къошмагъыз, къалгъанын а ангыларыкъма.

-Келишдик. Болсун алай.

-Малкъар тилге эсимде да болмай тургъанлай юйреннгенме. Иш былай  болгъанды. Оксфорд университетни тил бёлюмюн бошагъанымлай окъуна мен Тюркге барама. Анда ингилизлилеге деп маданият обществону институту барды. Ма ол институтда ингилиз тилни окъутханма. Алай бла Тюркде онбеш жыл жашагъанма. Тюрк тилге да анда юйреннгенме. 1987 жылда къайтханма Англиягъа. Мен тилле бла кюрешгеним, аланы тинтгеним себепли бир тюрклю профессор манга «Кодекс Куманикус» деген китапны береди. Ол китап 1303 жыллада басмаланып чыкъгъанды. Аны манга бере, туруп а: «Бу китапны мен окъуялмайма, не тилде жазылгъанын билалмайма, мачы, сен бир кёр»,-дейди.

Айта кетерге сюеме, ол китапны бир ненча  бетин суратха алып, сизге да келтиргенме. Мен тюрк тилли миллетлени тиллерин тинте кетип, малкъар тилни тапхан эдим. Сора бери  бир шуёхум келеди. Анга малкъар тилде бир китап  келтир манга, деп тилейме. Ол а  Токумаланы Жагъафарны «Жукъусуз таула» деген трилогиясыны ючюнчю томун алып келеди.

Ма ол китап бла малкъар тилге юйренеме.

-Кесинги юсюнгден да бир къауум сёз айтчы?

-Тюркде жашагъанымда, мен юйдегили болама. Ол да ингилизли тиширыуду. Бизни  юч сабийибиз барды. Аланы ючюсюню да атлары тюрк атладыла: Дениз, Джайлан, Эрол. Мени юй  бийчем да ол институтда ингилиз тилде  математикадан окъута эди.

-Сизни бери келгенигизни дагъыда бир сылтауу болур?

-Хау, барды. Эсигизде эсе, дунияда бек сыйлы тёрт китап барды – «Инжил», «Забур», «Таурат» «Къуран». Инжил Исса файгъамбарныды, Забур Даут файгъамбарны, Таурат Мусса файгъамбарны, Къуран да Мухаммат файгъамбарны китабыды. Ма ол тёрт да китапдан экисин – «Инжилни» бла «Забурну» бизге Англияда  эски  чюйют, грек тилледен малкъар тилге кёчюргендиле, мен а ол китаплагъа редакторлукъ этгенме. Ма ол эки китапны да мында окъутургъа келтиргенме.

-Сен бизни республикагъа  шёндюге дери келгенмисе?

-Республикагъа  биринчи кере 1991 жылда келген эдим. Ол заманда Минги таугъа да  ёрлегенме. Аламат ариуду сизни жерлеригиз. Мен Тюркде, Европаны бир къауум къыралларында болгъанма, алай сизни республикача ариу жерлери, таза хауасы, татыулу суулары болгъан жерни уа кёрмегенме.

-Бизни республиканы кёп жерлеринде айланнганма дейсе, адамларын а  жаратамыса?

-Мен битеу малкъар эллеге айланып чыкъгъанма. Бек чомарт, огъурлу адамладыла. Огъары Малкъар элге баргъанымда уа,  малкъарлы тиширыу бир уллу гоппан бла  сейирлик айран чыгъаргъан эди. Къыркъ юч жыл жашайма дунияда, ол алай кёп да болмаз, алай ёмюрюмде аныча ахшы зат ичмегенме. Ол бир аламат эди. Мен ол айранны татыуун ёмюрюмде да унутмам. Бек чомарт халкъды халкъыгъыз. Ариу табийгъатыгъыз, сиз ала бла ёхтемленирге боллукъсуз.

-Бизни халкъны юсюнден дагъыда не айтыргъа  сюесе?

-Алгъаракълада да бир айтханма, сизни халкъ ишни сюйген халкъды, элледе орамда бош айланнган кёп адамгъа тюбемегенме. Алай, мен оюм этгеннге кёре, сиз кесигизни аламат ариу тилигизни сюймейсиз. Сизни тилигиз, энтта да къайтарып айтама, бек ариу тилди. Сиз кесигиз аны ангылай да болмазсыз. Мен а бек жаратама. Бери да аны ючюн келгенме. Мында малкъар тилде малкъарлыла бла сёлешип, уллу зауукълукъ алама деп. Мен сокъуранмайма. Шёндю быланы  нек айтама. Бир  адам мени бла малкъарча сёлеше тура эсе, ол орус сёзлени къошмай  сёз  айтмайды. Мен да тилейме, манга орус  сёзлени къошмагъыз, мен орус тилни билмейме деп. Сизни тилигиз бек байды, ариуду, къайсы  сёзню да малкъарча айтыргъа къолугъуздан келликди. Алай эсе уа, кеси тилигизде сёлешигиз. Былайда, кечгинлик тилейме, мен сизге акъыл юйретген сунмагъыз.

-Сени артха кетер заманынг жетеди. Англиягъа Токумаланы Жагъафарны трилогиясыны  окъумагъан башха эки томун да алып барлыкъ болурса?

-Хау. Аланы да, дагъыда Журтубайланы Махти «Нарт таурухла» деген китабын  элтирикме. Битеу малкъар миллетли авторланы китапларын элтип барлыкъ эдим. Алай, жарсыугъа, аэрофлот унамайды ансы.

-Кларк, сен ненча тилни билесе?

-Ингилиз, тюрк, арап, француз, буруннгулу грек эм буруннгулу чюйют, малкъар тиллени. Малкъар тил бла буруннгулу чюйют тилде бирге ушагъан кёп  сёзле бардыла. Малкъар тилни да, тюзюн айтсам, мен аны юсю бла тапханма. «Кодекс Куманикус» деген китап а малкъар тилни атасыды дерге боллукъду. Ол да бек эрттегили малкъар тил бла жазылгъанды.

-Англиягъа барсанг, юйде, шуёхларынга, тенглеринге не хапар айтырыкъса?

 -О-о! Сизни ариу табийгъатыгъызны, аны таза хауасыны, аламат огъурлу  къонакъбайлыгъыгъызны юсюнден.

Холаланы Марзият.
Поделиться: