Кимге да сейирдиле ала

Миллет хазнабыздан

Алгъаракъда биз сизни тюрлю-тюрлю къанатлыланы бла жаныуарланы юслеринден сейир таурухла бла шагъырей этген эдик. Бюгюн да ол теманы андан ары бардыра, жангылары бла танышдырыргъа сюебиз. Бу затла бютюнда сабийлерибизге керекдиле. Аны себепли, багъалы аммала бла аппала, атала бла анала, кесигиз окъуп, алагъа да айтыгъыз.

Тейри къылычны жаратылыуу

 Тейри къылычха бурун огъурлу къылыч, адамлагъа болушхан къылыч, аман затны тыйгъан къылыч дегендиле, Уллу Тейриден келген, аны къолу бла ишленнген, къудуретни бир жанындан бирси жанына жетген, юсю бла нартла, тейриле жюрюген, аллай сейир бир зат болгъанды деп айтыучу эдиле къартла. Бурун заманлада адамла, тейрилени бир къаууму да жер юсюнде жашап болгъандыла. Алай кёп заман ётеди. Бир кере уа тейрилени эслерине аллай бир зат тюшеди: «Бизни башха адамладан, не нартладан хазна кёп башхалыгъыбыз жокъду. Келигиз, Минги таугъа минейик да, Кёк Тейриден: «Биз кёк кенгинде эркин айланырча бир амал эт», -деп тилейик», - дейдиле. Суу, Жер, От, Агъач тейриле, алагъа Апсаты, Тотур эм бирсиле къошулуп, Минги тауну этегинде Уллу Тейриге – Кёк Тейриге айланып: «Биз кёкде эркин жюрюрча, андан жерге эркин къарарча, бирсиледен энчи затыбыз болурча эт!» – деп тилейдиле. Аланы ол тилеклери Уллу Тейриге жетеди да, тогъузунчу кюн адамла жашагъан жер юсюню бир къыйырындан бирси къыйырына дери жетген, кёк бийиги бла ётген, аллай сейир, тюрлю-тюрлю бояу бет алгъан кёпюр кёрюнеди. Адамла анга бек сейир этедиле, сора Уллу Тейриге андан да бек баш уруп тебирейдиле. Аны юсю бла жаланда тейриле жюрюгендиле, бирси жанла къатына баралмагъандыла, нек дегенде, къатына жууукъ баргъанла кюйюп болгъандыла. Нартланы ичинде Тейри къылычны юсюнде айланнганла Дебет, Ёрюзмек, Сатанай, Сосурукъ болгъандыла. Бирсиле, къоркъуп, къатына баралмагъандыла деп айтыучу эдиле. Аны кёрмегенча, ауруу сынамайыкъ.                                    

Суу бла От

Эртте-эртте бир кюн, жолда кетип бара, Суу бла От бир бирге жолугъуп къалдыла.

- Салам алейкум! - деди Суу.

- Алейкум салам! - деди От.

- Къайры бараса? - деп сорду Суу.

-Анда бир жерде бир суу жер барды да, аны къурутургъа, - деди От.

- Сен а?

- Мен а, анда бир юй кюе турады да, аны ёчюлтюрге, - деп жууап берди Суу.

 - Экибизден ким хайырлы болур? - деди От.

- Мен! – деди Суу.

- Угъай, мен! - деди От.

- Ёчешейик! - деп къычырды Суу.

- Ёчешейик! - деп, андан да бек къычырды От.

- Мен болмасам, - деди Суу, - жерде жукъ битмез эди, нартюх, будай, ашлыкъ, зынтхы, бурчакъ, чёплеу да болмаз эди. Адамла ол заманда не ашар эдиле?

- Махтанма! - деди От. - Картоф, хыяр, харбуз, хууан, наша, бадыражан, быхы, башха затла ашар эдиле.

- Ала уа, мен болмасам, къалай битер эдиле?! - деди Суу.

- Суусуз къуруп къалыр эдиле да!

- Жарсыма, - деди От.

- Терекледе алма, кертме, шаптал, балли, жюзюм да кёпдю.

-Мен болмасам, терекле да къуруп къалыр эдиле, - деди Суу.

- Эт, сют, жау, бишлакъ, башха затла ашап турур эдиле, - деди От.

- Мен болмасам, - деди Суу, - кырдык къурур, кырдык болмаса, бичен болмаз да, малла ачдан къырылырла. Ол заманда эт да, сют да, жау, бишлакъ да болмаз. Дунияны тутуругъу менме!

- Мени хайырым сеникинден аз тюйюлдю, - деди От.

- Не хайырынг барды сени? - деп къычырды Суу.

- Мен болмасам, къышда адамла сууукъдан ёлюр эдиле.

- Къоркъма, - деди Суу.- Къалын, жылы тонла киер эдиле адамла, юйлерин ахшы сюртюп, эшиклерин, терезелерин къаты этер эдиле!

- Гыржынны къалай биширир эдиле? Этни, картофну, шорпаны? Башха азыкъланы уа?

- Аны ючюн сен къоркъма. Биширирге керек болмагъан аш дунияда кёпдю: ненча жемиш барды!

- Бишмеген ашны не татыуу болады?

- Къарын толса, не башхасы барды?

Алай эте, былай эте, сёзге сёз къоша, От бла Суу сермешдиле. От тёгерекни жалын этдирип жандырды. Суу, ол жерге къуюлуп, ёчюре башлады. От биченликге чапды . Суу, ызындан жетип, ёчюлтдю. От чалманнга чапды - Суу ызындан жетди. От юйге тебиреди. Суу аны аллын тыйды. Ол заманда От кесин Сууну юсюне атды. Суу жалын отланы ёчюре башлады.

Алай бла бир талай заман ётдю. Экиси да арып-талып, кюреше тургъанлай, къолунда таягъы бла бир къарт киши, быланы къатларына келди да:

- Эй, Суу бла От, салам алейкум! - деди.

- Алейкум салам! - дедиле ала да.

- Не кюрешесиз? - деп сорду къарт.

- Ёчешген этебиз, - деди Суу.

- Къалай? – деди киши.

- От мен хайырлыма, мен кючлюме деп кюрешеди. Мен а -угъай, мен хайырлыма, мен кючлюме дейме, - деди Суу.

- Айхай! - деди От.

- Угъай, менме хайырлы да, кючлю да! - деди Суу.

- Менме, менме! - деди От.

- Угъай, менме! - деди Суу. Экиси да жангыдан сермешдиле. Къарт киши Сууну ары, Отну бери атды да: - Тохтагъыз, мен айырайым сизни. Экигизни да хайырыгъыз да, кючюгюз да кёпдю. Къайсыгъызны да дунияда хайыр да, хата да этерге къолугъуздан келликди. Бюгюнден ары уа ёчешиуню къоюгъуз, - деди.                 

Ырысхы бла Намыс

Эртте заманлада бир тар ёзенде бир бай киши жашап болгъанды. Бир кюн ол, эрттен бла эртте туруп, эшикге чыкъгъанды да, терен жаугъан къарда юйден бир ыз кетип тургъанын кёргенди.

- Ярабий, мал, адам да къозгъалгъынчы, бу не ызды? - деп, ызлай барып, ол ызны бир чырпы ичине кирип тургъанлай тапханды.

- Ий, маржа, сен не затса? Ызынга кёре, мени юйюмден чыгъып бараса, - дегенди бай.   - Мен сени Ырысхынг-Насыбынгма. Сенден кетип барама, алай ызымдан къуууп келгенинг ючюн, бир сюйген затынгы къоя барайым. Сюйсенг - жылкъынгы, сюйсенг - тууарларынгы, сюйсенг - къойларынгы, сюйсенг а - юй хапчугунгу къояйым, сайла, - дегенди Ырысхы-Насып.

- Сен былай тур. Мен, барып, юйдегим бла кенгешип келейим да, нени сайлагъанымы билдирейим, – деп, бай юйюне кетгенди. Ол, юйюне барып, жашларын, къызларын жыйып, ишни болушун айтып ангылатды. Ала иги кесек заманны кенгешдиле: кими жылкъыны алайыкъ деди, кими - тууарланы, кими - къойланы, кими - юй хапчукну алайыкъ деп, кёп чайкъалдыла.

Кенгешге къошулмай, отоуда бир жангы келинлери къалды. Аны да чакъырып соргъанларында, ол жангы келин:

- Атабыз, амал бар эсе, намысны алыгъыз. Намыс болса, ырысхы да табылыр, - деди.

- Тюз айтаса! - деп, бары да намысны алыргъа таукел болдула. Бай, ызына къайтып: - Небизни ала эсенг да, Намысыбызны кесибизге къой. Къалгъан мюлкюбюзню уа барын да элт, - деди.

- Да алай эсе, сиз мени къолуму-аягъымы байладыгъыз. Мен сизден кетмейме, - деп, ол байны биргесине къайтып, ызына келди. Ол юйюр а, байлыгъы да къорамай, насыбы тутхан юйюр болуп къалды.