«Адам къайсы жыл санда да эсин, акъылын, оюм этиуюн тас этмей тураллыкъды»

 Абаданлыкъда адам  бир кечени окъуна жукъусуз къалса, къан басымы  мардадан  башха болуп, къыйналабыз. Хау, биз башыбыз акъ болгъанда да, мыйыбыз жаш заманыбыздача ишлесе сюебиз. Алай алимле белгиленнге  кёре, адамны мыйысы, алгъын айтылып тургъаныча, 60 жылдан угъай, 45 жылдан сора тюрленип башлайды. Аны юсюнден биз  психиатр, профессор Теммоланы Лейлягъа  бир талай соруу бергенбиз.

 -Жыйырма жылынгдача къыркъ жылынгда болалмайса. Мыйы уа къартаямыды?

-Былайда  къартайыу  деп  неге  айтханыбызгъа  кёре  жууап  берирге  керекбиз.  Адамны  башында  мыйысы  бек сейирлик ишлейди.  Аны  клеткалары-нейронлары, адам тууулгъанлай  окъуна   ёлюп  башлайдыла,  баям,  ары  дери  окъуна.  Жашауну  кезиуюнде  нейронла  бир  бирлери  бла  байламлыкъ  тохташдырып,  ишлеп  башларгъа  керекдиле.  Аланы артыкълары - ишлемей къалгъанлары - ёлюп кетедиле. Алай бла уа  80 жылгъа жуукълашхан  адамны  мыйысыны  битеулю  ауурлугъуну  90-100  граммгъа  аз  болады. 

-Нерва  клеткаланы  жангыдан  къурауну  амалы  уа  алыкъа табылмагъанмыды?

-Ала кеслери да къураладыла жангыдан. Бу арт жыллада сынаула бла тохташдырылгъаныча, жангы нейронла жашауну битеу  узунунда  кеси  алларына  къуралгъанлай  турадыла.  Алайды  да,  жыл  сан  къаллай  бир болгъаны ол ишге чырмау тюйюлдю. Адам  къайсы  жыл санда  да  эсин,  акъылын,  оюм  этиуюн, тилин да тас этмей турургъа  боллукъду.  Адамны  ол  тюрлю онглары къарыусузлана башлансала  уа,  ол    ауруп  башлагъаныны  белгисиди-  врачха барыргъа керекди.

-Башха тинтиуню кезиуюнде белгили болгъаныча, адамны акъылыны бек тап кезиую 20-жыллыгъындады – аны юсюнден газетледе жазып тургъан эдиле.

-Аллай  тинтиу  1969  жылда  бардырылгъан  эди.  Тыш  къыраллы  авторла,  ол  заманда  тинтиуню  бардырып,  быллай  оюмгъа келген эдиле: адамны башында не къадар кёп информацияны  тутаргъа  къолундан келген  кезиую  ол  жыл  санды. Бу жыл санда  бир кезиуню ичинде  информацияны  кёп тюрлюсюн эсине жыялады. Ол себепден  алимле ойнап:  «Жыйырма жыллыгъынгда  акъылынг  жокъ  эсе,  энди  бир  заманда  да  боллукъ  тюйюлдю»,- деучюдюле.  Анга  илму  да шагъатлыкъ  этеди.  Жаш заманыбызда сау ыйыкъны  бираз жукълап ишлегенликге, элли жылыбызда алай уруналмайбыз.

-Бир-бирле  биз мыйыбызны 10  процентин  хайырланабыз,  дейдиле.

-Ол бош, мурдорсуз хапарды. Алай  мыйы  толусунлай  хайырланылмагъаны керти шартды. Къартайгъан  адамла  хайырланыргъа  боллукъ  эм  кенг  жайылгъан эсгертиу  буду –акъылыгъызны таркъая барыуун  тохтатыр  ючюн,  кроссвордланы  сорууларына  жууапланы  излерге  керекди.  Японияда   ол  тюрлю    жарсыуну кетерир  ючюн   пенсиячылагъа  деп  жарашдырылгъан  программагъа  кёре   къартайгъан  адамлагъа  «судокула»  (кроссвордлагъа  ушагъан  затла)  хакъсыз  бериледиле...

Къартла кроссвордла болушадыла, дейдиле, алай   илму  мурдорда  алыкъа  бир  киши  да  бу шартха шагъатлыкъ  эталмагъанды.  Теория жаны бла алып къарагъанда,  акъыл  жаны  бла  тиричилик  –кроссвордла,  шахмат  оюн,  китапла  окъуу -  Альцгеймерни  аурууун  эм  башхаланы   чыгъар къоркъууларын  иги да азайтадыла.

-Бир-бир  адамла  бир  ненча  тилни  бек  уста  билаладыла,  башхала уа бир бош хапарны   окъуна  эслеринде  нек  туталмайдыла?

-Бир  ненча  тилни  хар  кимни  да билирге къолундан келликди. Саулукълу адам эшитген хапарын барысын да башында тутаргъа    борчлу  тюйюлдю.  Хар  затны  да  эсинде  тутар  ючюн, адам уллу къыйын салыргъа керекди. Тёрели болмагъан, жашауда уллу магъаналы   информация  эсде иги  сакъланады. Алай бир-бир фахмулу адамла эшитген затларын башларында бирсиледен эсе иги сакълайдыла.

-Мыйыны  ишлеуюн  кючлендирген дарманла къоркъуусузламыдыла?

-Быллай  къоркъуу  барды:  мыйылары  къарыусуз  ишлеген  саусузланы   узакъ  болжалны  ичинде ноотропла бла бакъсала, аланы саулукъларына хата жетмеги эди деген. Бу  дарманланы  кёп  хайырланыу,  ичи  кюйген  атны  къамичи  бла  сюрюуге  ушайды.  Алай  ол  тюрлю  къоркъуу  тюз  болгъаны  шарт  тохташдырылмагъанды.  Битеулю  саулугъу  аман  болмагъан адам аллай дарманланы бир кере хайырланнганлыкъгъа, аны болуму осалгъа тюрленирик тюйюлдю,  алай  ноотропланы  кёп  заманны  ичинде  хайырланып турургъа уа жарамайды.

-Альцгеймерни ауруууну сылтаулары недедиле?

-Генетикада. Алай,  «сыннган»  ген  болгъанлыкъгъа,  адам  аурумай  къалыргъа  да  боллукъду.  Генетика  программа  ишлериги  бла  ишлемей  къаллыгъы  уа  адамны  жашау халы къаллай болгъаны, интеллект  жаны  бла  тирилиги,  аны  чархында  къаллай  башха  ауруула болгъанлары эм башха затла  бла  да  байламлы  болады.  Альцгеймерни  аурууундан  къыйматлы  бакъгъан  дарман  а  алыкъа  жокъду.  Бизни  уа  бу  аурууну  чыгъыуун  жаланда  1-2,5  жылгъа  артха  созаргъа  къолубуздан келеди.

-Ауруу бла байламлы жарсыула  чыгъа  башлагъанларын  къалай билирге боллукъду?

-Аллай шарт белгиле жокъдула.  Саулукълу  адамла  окъуна  унутуп къоядыла кеслерини бош умутларын окъуна. Кёп адамла бир  башха  мекямгъа,  отоугъа  нек  баргъанларын,  бир  кесек  замандан сора уа, не сюйгенин эсине тюшюре эсе уа, ол адамны акъылы ары дери бир къужур ишге  (стрессге)  жолукъгъаны  ючюн  ол  заманчыкъны  ичинде  бузулуракъ  болуп  тургъаныды.  Алай умутун ахырда унутуп къоя эсе уа, ол  Альцгеймерни аурууу  башланнганыны  белгисиди.