Мажарыулу аскерчи, жигер ишчи

Сюйдюмланы Чапайны жашы Исхакъны эрттеден таный эдим. Шалушканы школчулары ансыз бир тюбешиуню да бардырмай эдиле. Мен да алада бола туруучу эдим. Аны урушдан хапарларын да эшитгенме, кеси бла да кёп ушакъ этгенме. Ол манга Кязим хажини къалай таныгъаныны юсюнден да айтхан эди: «Бизни юйюбюз аны гюрбежисинден узакъ тюйюл эди. Мен, ары барып, хажи темирни къыздырып, андан къычхачла, кюрекле, башха затла ишлегенине сагъатла бла къарап тургъанма».

Бир жол а Исхакъ исси суу бла аягъын кюйдюреди. Ма анга Кязим бакъгъанды. Ол картофну ууакъ туурап, бир ыйыкъны кюйген жерге салып тургъанды.

1942 жылда Сюйдюм улуну Къызыл Аскерге чакъырадыла. Ол юйдегили болгъанлы жаланда уа бир жыл бола эди. Анга жаш да туугъан эди.Бир ненча кюнню юйретгенлеринден сора аны экинчи гвардиялы дивизияны 735-чи жаяу  полкуну санында Дондагъы Ростовну къатына жибередиле. Командир таулу жаш тенглерине болушургъа хазырлыгъын, халал жюрекли, адепли болгъанын терк ангылагъанды.

Бир кюн а, кесине чакъырып: «Солдат ач болмазгъа керекди. Ол бек  магъаналыды. Аны къылыгъы, тюз оюм эте билиую, бек башы уа, аскер борчун тынгылы толтургъаны да анга кёре боллукъду. Аны эсингде тут. Сени аш-суугъа, аскерчилени башха кереклерине да башчы этеме», - дейди.

Аркъасында ауур аскер термосу бла уруш къызыу бара тургъан заманда бир жерден башхасына бирде чабып, бирде баууру бла сюркелип баргъанында, аны боюнуна бек къоркъуулу эмда жууаплы борч салыннганына тюшюннгенди Исхакъ. Анга  шагъатха аны фронтда жаланда ма бу бир кюнюн келтирсек да, тамам сунама. Ол бизникиле тургъан окоплагъа бара турады. Тёгерек ачыкъды, немислиле аяусуз  атдырадыла. Бир заманда Исхакъны аркъасы тёзюп болмазча къызып башлайды, ол иссилик аякъларына да ётеди.

Энишге чёгюп, термосну сыртындан алып къараса, анга окъму, топ сыныкъмы тийип, тешилип тура эди, шорпа да тёгюле. Ол, аркъасыны ачыгъанын да унутуп, тешикчикни бармагъы бла бегитирге кюрешеди. Иссиди, тёзюп болмазча. Сора гимнастёркасыны женгини жартысын жыртып, аны тешикге буштукъ этеди. Ма алай бла окоплагъа шорпаны жетдирип, солдатла ачлай къалмазча этген эди.

«Алагъа хапарымы айтханымда, ала бек жарсыгъандыла. Исси шорпа аякъларым бла окъуна баргъан эди дегенимде уа, асыры кюлгенден, артларына  аугъан эдиле», - деп эсгериучю эди Исхакъ. Андан сора, аны къуру кесини аскер бёлюмюнде угъай, башхалада да таный эдиле… Жараларын сау этерге уа биягъы Кязим хажини амалы - чий картоф болушхан эди.

Бир-бирледе уа командирни эркинлиги бла кечеги разведкъагъа душманланы тылларына баргъанда Исхакъны  биргелерине элтиучю эдиле. Ол заманда жашны ёхтемлигини чеги жокъ эди! Бир жол а разведкагъа барып къайтхандан сора аны командирге чакъырадыла. Урушурукъ болур деп чабып барса, ол а: «Келтирген душман «тилигиз» бизге  бек жарарыкъ шартланы юслеринден билдиргенди. Штабда сизни ючюгюзню да саугъаларгъа оноу этгендиле», - дейди.

1943 жылны аллында уа Исхакъ жаралы болады. Чачылгъан топну сыныгъы кёзюне тиеди. Госпитальда бир бири ызындан эки операция этедиле, алай кёзюн сакълаялмайдыла да, юйюне ашырадыла. Республикадан немислиле къысталгъан заманда къайтхан эди ол. Болгъан бузулуп, оюлуп, уллу халеклик салынып. Аны къураучу хунерлиги эмда не тюрлю ишден да къоркъа билмегени ол заманда бек керек эдиле. Ол къолундан келгенни аямады. Алай бир жылдан таулуланы барын да сюргюннге атландырадыла. Шыкъычыланы Къазах ССР-ге келтирип, Мерке станцияда тюшюредиле. «Къартла жерни къоллары бла къазып башлагъанларында, мен сейирге къалгъанма. «Топурагъы къарады, ачдан ёлмек», - дегенлеринде, ангыладым ала не ючюн этгенлерин», - деп эсгергенди ол кюнлени Исхакъ.

Бир кесекден а ол, таулуланы жыйып, бригада къурайды. Ала чюгюндюр ёсдюрюлген сабанда ишлеп башлайдыла. Тирликни жыйып бошагъандан сора уа бал туз чыгъаргъан заводда урунадыла. Алай эте, баш кечиндире тургъанлай, уруш да бошалады. Фронтчула юйлерине къайтып башлайдыла. Аз-аздан Орта Азияда жашау тюзеле барады. Болсада таулула Кавказгъа, туугъан журтларына, тауларына термиле эдиле. Эркинлик берилгенден сора уа аланы тыйгъан къыйын эди.

Шыкъыдан жукъ къалмагъаны себепли, алгъын анда жашагъанланы асламысы Шалушка элге келип, орналып, жашау этип башлайдыла. Ишлерге юйреннген Исхакъ, экспедиторлукъ этип, жангы журтла салып башлагъан таулулагъа кереклерин тапдырады, кирпич, агъач,башын жабарча къошун келтиреди. Юйлени уа къабартылыла, малкъарлыла да изеу этип ишлей эдиле. Алай бла кюз артына кёпле жангы журтлагъа киргендиле.

Сюйдюм улу эл Советни председатели, парторганизацияны башчысыны орунбасары болгъанды, элдеги тирменлеге башчылыкъ этгенди, совхозда ишчи комитетни да жумушларын тындыргъанды, пионер лагерьде да ишлегенди. Къысхасы, къыркъ алты жылны ичинде уруннганды, халкъгъа  къуллукъ этгенди. 85 жыл толгъанда къойгъан эди ишлегенин. Аны токъсанжыллыгъыны къууанчына уа бир да болмагъанча  кёп адам жыйылгъан эди. Сабийлери, онтогъуз туудугъу, аладан туугъанла, къоншула, жууукъла, районну, элни оноучулары да жюрекден алгъышлай эдиле.

Акъыл сёзю бла кёллендириучю, халаллыгъы бла эс тапдырыучу, чамы бла  кюлдюрюучю Исхакъ, жарсыугъа, арабыздан кетгенди. Алай аны жарыкъ сыфаты жууукъларыны, ахлуларыны, шуёхларыны, танышларыны да эслеринде къалгъанды.