Акъай улу жигит Къумукъ

Уллу Ата журт урушну жигитлеринден бири Огъары Чегемден Акъайланы Солтан-Бекни жашы Къумукъ эди. Ол уллу юйюрде туугъанды. Сабийлей окъуна къара ишге юйреннгенди. Мал кютгенди, бичен ишлегенди, бахча салгъанды. Атасына иги болушлукъчу эди.

Алай Солтан-Бек аны окъурун излегенди. «Менича къарангылай къалмасын, билим алсын, адам болсун», - деп, жашны Ростовха жибереди. Анда ол белгили революционер Энейланы Магометни юйюнде туруп окъугъанды. Ол ёлгенден сора андагъы сабий юйде тургъанды. Школну бошагъандан сора уа, Пятигорскеде педагогика техникумгъа киргенди. Бираздан аллай окъуу юй Нальчикде да ачылады да, Акъай улу ары кёчеди.

Анда окъуй тургъанлай, аэроклубха жюрюп, самолётла учурургъа да юйренеди. Ол заманда аны биргесине ары Байсолтанланы Алим, Аппайланы Тагип, Атаккуланы Мустафир, Акъайланы Исхакъ, Текуланы Азрет жюрюгендиле. Ала барысы да Ейск шахаргъа лётчикле хазырлагъан училищеге баргъандыла. Алай Къумукъну медицина комиссия анда окъургъа эркин этмегенди. Темир къушха минип, аны бла булутладан да бийикге чыгъып, шахардан шахаргъа, элден элге учуп, жангы жерле кёрюр умут этген уланны ахшы муратлары толмагъандыла.

Бираздан а аны аскерге чакъырадыла. 1939 жылда Акъай улу Ленинградны къатында къуллукъ этгенди Акъ финле бла уруш башланнганда, тасхачыланы санында ары кёчюредиле.

Финляндияны агъачыны къары – терен, къышы – сууукъ. Снайперле тереклеге минип, бугъуп, бизден кёп аскерчи къыргъандыла. Аланы кеслерине да «кукушкала» дегендиле. Бир жол Къумукъ быладан бирин тутуп келеди да, жесирге тюшген финли бизни командованиягъа керекли кёп хапар айтады. Аны ючюн Къумукъ «За отвагу» майдал бла саугъаланнганды.

Акъай улу Фин урушдан сау-саламат къутулады. Алай бла анга эки ыйыкъгъа юйюне барыргъа эркинлик бериледи. Таматасы уа: «Энди къуллугъунгу бошаргъа кёп къалмагъанды. Ары-бери жюрюп турма, аскерден эркин этилгенлей, кетерсе», - деп, жашны тыяды.

Болсада юйюне къайтарыкъ жолу аны бир бёлек жылгъа созулады. Башланады Уллу Ата журт уруш. Къумукъ къуллукъ этген аскер бёлюмню Иран бла чекге кёчюредиле. Алайда уллу къоркъуу жокъ эди. Германияны аскерлери бла уа къызыу сермешле барадыла. Кюн сайын мингле бла адам къырылады. Акъай улу Иран чекде, уруш бошалгъынчы, тынч-ырахат къуллукъ этип тураллыкъ эди. Алай, Ата журтуна, халкъына къоркъуу жетгенде, ол къыйынлыкъладан бугъуучуладан тюйюл эди. «Немис фашистле бла сермеширге жиберигиз», - деп, таматалагъа кёп кере тилек къагъыт жазгъанды. 1942 жылда Къумукъну жангыдан къурала тургъан 318-чи жаяу аскер дивизиягъа жибередиле. Фин урушда тасхачы болгъанын эсге алып, анда да тасхачы ротагъа къошадыла. Кеси да энди отделениягъа башчылыкъ этеди.

Немислиле бла биринчи кере Новороссийск шахар тийресинде тюбешгенди. Аны ючюн къызыу кюреш барады. Душман бла уруш алайда жыл узуну тохтамайды. Совет аскерле арсланлача сермешедиле, уллу жигитлик кёргюзтедиле. Акъай улу нёгерлери бла, кёп кере тасхагъа барып, немислиледен адам келтирип тургъанды. Бир кере да къурулай къайтмагъанды.

Урушда тасхачы болургъа кёпле сюймейдиле. Буйрукъ бла кетип, къайтмай къалгъанла да аслам. Аны ючюн ары къарыулуланы, чыдамлыланы, уруш-тюйюш эте билгенлени, къысха айтханда, аскерчилени араларында бек айырмалыланы сайлагъандыла. Къумукъ да аллайладан бири эди.

Къыркъ ючюнчю жыл ноябрьни биринчи кюнлеринде Къумукъ къуллукъ этген дивизия Керч богъазны ётюп, аны ары жанында Элтиген деген элни къолгъа этерге керек эди. Алай ол борчну толтурур ючюн, немислиле къоруулагъан жерни чачаргъа керекди.

Кече арасында десант элтген кемеле тенгизге киредиле. Биринчисинде тасхачыланы взводуну командирини орунбасары Акъайланы Къумукъ да болгъанды. Кемеле жагъагъа жууукълашханда, гитлерчиле къолларында болгъан сауутдан аямай атдырадыла. Асыры кёп топ атылгъандан, богъаз къайнай тургъан суугъа ушай эди. Жагъагъа жетгинчи окъуна, бизникиледен аслам адам ёледи. Болсада къалгъанлары, немис окоплагъа жетип, душман аскерни къырып, Элтиген элни да къолгъа этедиле.

Кърымда Къумукъ жерлеши Кючмезланы Абдуллагъа да тюбейди. Пятигорскеде окъугъан замандан бир бирлерин таный эдиле ала. Кючмез улу ротаны командирини орунбасары эди.

Элтилген элни къатында бек къаты сермешле баргъандыла. Эки жанындан да кёп адам къырылгъанды. Аскерчиле алайгъа жаннган жер дегендиле. Ма алайда эки таулу жаш, Къумукъ бла Абдулла, гитлерчиле бла атышхандыла. Сапун-Гора ючюн къанлы урушда да ала болгъандыла. Былайда бугъуп тургъан немис къауумну гунч этгени ючюн Къумукъгъа «Къызыл Жулдуз» орден берилгенди.

Эки жаш да Севастополь сермешде да болгъандыла. Кючмезланы Абдулла анда жигитча ёлгенди. Акъай улу уа Польшаны, Чехословакияны, Карпат тауланы азатлагъанды. Аладан сора да кёп сермешге къатышханды. Аладан бири бютюн эсинде къалгъанды. 1330-чу дуппурда, бизникилени немислиле къуршоугъа алып, къанлы уруш барады. Совет аскерледен кёбюсю къырылгъанды. Топ-окълары да тауусулады.

Ол къыйын кезиуде Акъай улу кеси башчылыкъ этген взводу бла, гитлерчилеге чабып, асламысын къырып, къалгъанларын алайдан кенгнге быргъайды. Аны ол жигитлигин кёрген полкну командири подполковник Рудаков Акъай улун Махтаулукъну орденине кёргюзтеди. Къумукъ юч кере жаралы болгъанды. Этген жигитликлери ючюн кёп саугъа да алады.

«Ол урушдан сора, юйдегисин Къыргъызстанда табып, ары келгенде, аны кёкюреги орденледен бла майдалдан толуп эди», - деп эсгереди Сабанчыланы Магомет. Кёчгюнчюлюкде ала Къызыл-Къаяда тургъандыла. Къумукъ магъадан къазгъан жерде мастер болуп ишлегенди. Сюргюннге тюшгенлеге болушуп тургъанды.

Азиядан къайтхандан сора, ол юйюрю бла Бедикде тохтагъанды. «Элбрус» совхозда эсепчи, бригадир болуп тургъанды. Бир кере анга Москвадан къагъыт келеди, аны биргесине урушха къатышхан тенглери жазгъандыла. Ала жашау жолларын аскер бла байламлы этип, экиси да генералла: «Сен бизни ёлюмден къутхаргъанынгы биз унутмагъанбыз. Кёчгюнчюлюк сынагъанынгы да билебиз. Сени кёрюрге сюйюп турабыз, ыразы эсенг, санга къонакъгъа барлыкъ эдик. Оюмунгу билдир…» - деп.

Къумукъ бираз сагъыш эте кетип, алагъа тюберге унамайды. «Ала мени иги заманымы биледиле. Андан бери жашау тюйдю, къарт, къарыусуз да болгъанма. Андан эсе аланы эслеринде ариу заманын къалсын», - дегенди таулу эр киши.

Акъай улуну юйюрюню юсюнден айтханда, ол Абезехланы Исмайылны къызы Назифаны алгъанды. Аланы он сабийлери болгъанды, Ата Журт урушну жигити Акъай улу Къумукъ, сабийлерин, жууукъларын да жарсытып, 1998 жылда дуниясын алышханды, жаннетли болсун.

Эл жамауат аллында намысы-сыйы жюрюген асыл адамны атын Бедикде орамгъа атагъандыла.