КЪАЧЫУ

Мени аммам дуниядан кетгенли къауум жыл болады. Аны бир заманда да унутмайма. Аны кёчгюнчюлюкде кёрген хапарларындан бирин айтама бюгюн.

Ол атасы-анасы бла эм гитче эгешчиги бла Къазахстанны ара шахары Алма-Атагъа тюшеди. Атасы къурулушда ишлейди. Анасы уа, жюн затла эшип, базарда сатыу этеди. Къызла да анга къолларындан келгенича болушургъа кюрешедиле. Сатыулары барса, анга тюшген ахчагъа аш, кийим да аладыла.

  Кюнлени биринде быланы жууукъ адамлары башха элден къонакъгъа келедиле. Алагъа былай айтады: «Элге барайыкъ, колхозда ишлейик», - деп, сора быланы Шимал Къазахстаннга кёчюреди. Район арадан да къайда узакъ. Юйлери уа колхоз къошлагъа ушайды ансы, элге да ушамайды, кеси да сууукъ жер.

Алагъа анда бек къыйналыргъа тюшдю. Атасы-анасы да фермагъа ишге киредиле. Элде школ болмагъаны себепли, къызланы да фермагъа ишге салдыла. Сабий къызла анда ийнек саууп тебиредиле, атасы-анасы бла бирге кюнлерин да анда ётдюредиле. Къызла уа школда окъургъа сюйгенлери себепли, артха – Алма-Атагъа – къайтыргъа таукел боладыла. Аталарыны эгечи уа анда къалгъан эди. Аны жибермеген эдиле ала бла бирге.

Бир жол къызлагъа аталарыны эгечине барыргъа акъыл келеди. Элден а къалай кетерге билмейдиле, тышына жибермейдиле. «Тамбла ийнеклени саугъандан сора, адамла бираз тынчайырла. Ол кезиуде кишиге да кёрюнмей, эл аягъына келирбиз. Сора уллу жолгъа чыгъып, аны бла барып турсакъ, атабызны эгечи тургъан элге да жетербиз. Адамлагъа сорсакъ, Алма-Атагъа жолну юйретирле. Алай бла атабызны эгечин табарбыз», - дейди аммамы уллу эгечи.

Къызла айтханларыча этедиле. Экинчи кюн ийнеклени саууп, тюплерин тазалап, адамла бираз солуюкъ деген кезиуде была къачадыла, бугъуна-бугъуна эл аягъына жетедиле. Сора ызы бла уллу жолгъа чыгъадыла.

Бир кесек баргъанлай, башларындан кюн къыздырып тебиреди. Сабийле жол жанында олтуруп, суу ичип, бир кесек солугъандан сора, жангыдан жолгъа атланадыла. Кюн а къыздырадан-къыздыра барады, ауанасында бугъарча уа тёгерекде бир деп бир терек окъуна жокъду: тюппе-тюз жер, мал кютген, биченликле, къыйырлары кёрюнмеген сабанла.

Экиндиге жууукъ бола, узакъда бир арба кёрюндю. Ол жууугъуракъ келгенде, къызла бир жанына къачадыла, болсада арбачы аланы эслейди, ызларындан къычырып да кюрешеди. Алай ала узакъгъа къачып кетгендиле. Эгечлени гитчелери таматасына сорады: «Не эсе да ол адам «къаскъыр» деп къычырады. Ол а не затды?»

- Кет, быланы тиллери келишгенликге, бир-бир сёзлерин ангылаяллыкъ тюйюлсе. Баям, къайтыгъыз дей боллур, - деп, тамата эгечи жюрюшюн тохтатмайды.

Арбачы да къычыра кетип, жолуна тебиреди. Бу экиси уа аллары айланнган жанына барадыла, жолдан да узакъгъа чыгъып кетгендиле. Дагъыда азмы-кёпмю бардыла, ким биледи, ингир ала болду, тёгерек къарангы бет ала тебиреди. Жолоучула кече къалыр къайгъы эте башладыла, алай кёзкёргенде уа не дуппур, не терек тапмайдыла. Дагъыда бир кесек баргъандан сора, гитче эгечни кёзюне бир къарелди кёрюнеди: «Баям, ол таш болур, ары бир барайыкъ», - дейди. Шо, ол да аны айтыр-айтмаз, ызларындан бёрю улугъан таууш эшитилди. Аны ызындан а экинчи, ючюнчю, тёртюнчю улугъаны да эшитиледи, жюрекге уллу къоркъуу киреди…

Эгечле бир бирлерине къарап, сора къарелди таба чапдыла. Жаныуарла уа бирде улуй, бирде тохтай, жууукъдан-жууукъ жанлай келгенча кёрюнедиле. Къызла къарелдиге жетселе, ол а бир оюлгъан юйню хунасы, кёп сагъыш да этмей, ол хунагъа ёрлейдиле. Ала да ары минер-минмез, бёрю жыйын да быланы ызларындан жетеди. Жаныуарла хуна аллына сюелип, бирем-бирем ары секирип, къызланы тутаргъа кюрешедиле. Ала уа асыры къоркъгъандан, бир бирлерине къысылып къалтырайдыла.

Энди бёрю бир секирсе, эки метр бийикликден ауарыкъды, алай была артыкъ ач болмаз эдиле. Огъесе жаш бёрюлеми болурла, къалай эсе да къыжырыкълап, хунагъа секиргенлей турадыла. Тёгерек а къаппа-къарангы болгъанды, анданмы кёрюне болур эди къызлагъа жаныуарланы кёзлери отда мыдыхла къызаргъанча.

Бу эки сабий да жашаудан тюнгюледиле. Гитче эгечи сорады таматасына: «Бёрю къапса уа, ачытамыды?» - деп. Ол да айтады: «Сен къоркъма, хунадан къаты тут, жыгъылмазгъа кюреш, мен а алларына секирейим. Ала мени ашасала, санга тиймезле. Танг атса уа, артха элге къайтырса».

Тамата эгеч айтханыча этерге да боллукъ эди, алай ол кезиуде жыртхычланы бек уллулары олтуруп, башын да кёкге буруп, улуп тебиреди, сабийлени къоркъгъан жюреклерине андан да уллу къоркъуу сала. Бир заманда ол, улугъанын къоюп, ёрге къопду, аны кёрюп, башхалары, анга жол къойгъанча, бир жанына турдула. Баям, ол жыйын башчылары эди. Бир-эки атлап секирип, кёкюреги бла уруп, къызланы хунаны бирси жанына аудурду. Къызла да, эс жыйып, ёрге къопсала, бир терен уругъа тюшюп тура эдиле.

Бурун алайда жашагъанланы урулары болур эди ол, ким биледи… Артыкъ терен да тюйюлдю, болсада жаныуарла ары кирирге базынмайдыла. Алай кетип да къалмайдыла, уруну тёгерегинде улугъанлай, гъырылдагъанлай айланадыла. Эгечле да, бир бирлерине къысылып, уруну мюйюшюнде олтуруп турадыла. Бёрюле бирде арлакъда, бирде уа берлакъда улуйдула, уруну къыйырына дери да келедиле. Бир заманда ит юрген тауушла чыгъадыла, ала жууукъдан-жууукъ бола башлайдыла. Дагъыда бир кесекден а сабийлени аталарыны къычыргъы чыкъды. Ол къызланы атларын айтып къычырады. Аны эшитгенде, эгечле да хахай этедиле, урудан чыгъып, аталарыны аллына чабадыла.

Иш а былай болгъан эди… Къызла жолда кёрген арбачы, къычырып быланы къайтаралмагъандан сора, элге жетгенлей, аталарына барып айтханды: «Къызларынгы кёргенме, ол тийреде эл-журт жокъду, тас болуп къалырла, ызларындан бол», - деп, хапар билдиргенди. Аны хайырындан табылгъандыла къызла.

Ма, аммамы аллай бир хапарын айтдым мен сизге… Ала окъургъа асыры сюйгенден, артда аталары Алма-Атагъа эгечине кеси элтип, школгъа жюрюрча этген эди. Кеслери уа бир кесек заман озгъандан сора, артха кёчедиле. «Къасхыр» къазахча бёрю болгъанын ала артда бек уста биле эдиле.

Османланы Хыйса.
Поделиться: