Австралияны хуржунлу жаныуарлары

Дунияны иги билген адамгъа бек сейирлик жаныуарла къайда бардыла, деп сорсагъыз, ол: “Австралияда”, -демей амалы жокъду. Кертиси бла да алайды. Австралия хуржунлу жаныуарланы дуниясыды. Ала бу континентде болмаса, башха жерледе тюбемейдиле. Хуржунлу жаныуарла Австралияны битеу жерлеринде бардыла, профессионал тил бла айтханда, битеу “экология дорбунланы” бийлегендиле. Ала жерде эм жер тюбюнде, терекле юслеринде эм сууда, тюзледе эм чырпылы жерледе, терен агъачлада эм кеслери алларына кенг аулакълада ёсген эвкалипт мырылада чабып, секирип, сюркелип, жюзюп айланадыла. Жер тюбюнде жерни хуржунлу сокъур чычхан къаза эсе, кырдыклы тюзледе уа уллу эм гитче кенгуруланы “сюрюулери” отлап айланадыла. Терек агъачлада уа хуржунлу куницала, бир бутакъдан башхасына секире, къабар зат излейдиле, хуржунлу сейирлик айыучукъла – коалала - эвкалипт терекни чапыракъларын жыртып, аланы ашыкъмай ашайдыла. Мында хуржунлу борсукъ, сурок да бардыла. Австралиялы термитлени (уллу къумурсхаланы) австралиялы хуржунлу муравьед ашайды.

Австралияны визит карточкасыны тамгъасы кенгуру болгъан да аны ючюндю. Хуржунлу жаныуарла 51 тюрлюдюле эм ала барысы да, айтханыбызча, жаланда бу континентде тюбейдиле. Биз бюгюн сиз окъуу китаплада бла журналлада кёре тургъан уллу кенгуруну юсюнден бир бёлек шартны сизге баям этерге сюебиз. Кенгуруну башы уллу тюйюлдю, кёкюрек къангасы тарды, ал аякълары къысхачыкъладыла, арт аякълары уа къарыулудула. Асламысында ёретинлей айланнган жаныуарды. Ол себепден адамгъа да ушашлыды. Къуйругъу да бек кючлюдю, арт аякъларына тургъанда, къуйругъу таянчакълыкъ этеди. Секирип-секирип жюрюйдю. Сагъатны ичинде 50 километр терклик бла чабады.

Ашы – кырдыкды, жашауу – жердеди. Терек башларындан тюшмей жашау этген кенгурула да бардыла.

Уллу кенгуруну бууазлыгъы жаланда 30 суткагъа созулады. Ол себепден аны балалары бек гитчечиклей, эки сантиметр узунлукълары болуп къымыжалай тууадыла. Алгъын ана кенгуру кесини балачыгъын ауузу бла алып, хуржунуна (аллында болады) салады деп тургъандыла. Алимле тохташдыргъанларына кёре, балачыкъ, туугъанлай окъуна, анасы тили бла жалап этген “жолчукъ” бла, кеси аллына анасыны хуржунуна барады. Сора, излеп, эмчекни табып, анга жабышып къалады. Кертиси бла да жабышып. Ма ол себепден кенгуруну баласы анасыны бутагъыды деген алимле да болгъандыла. Эмчекден ёседи бутакъча деп. Асыры гитчечикден, 2 метр бийиклиги болгъан ананы 2 сантиметр узунлугъу болгъан баласы эмбрионнга (алыкъа жан кирмеген сабийге) ушайды. Ол себепден анга кенгуруну баласыды деп айтырча да тюйюлдю: аны арталлыда тюгю болмайды, ал аякъчыкълары уллула, тырнакълыла, арт аякъчыкълары уа аякъладыла дерча да болмайдыла, бармакълары окъуна жокъдула. Айтханыбызча, балачыкъ анасыны эмчегине жабышып, алмача, тагъылгъанлай турады. Жылы хуржунда, ач болса анасыны эмчегин да эме, алай ёседи кенгуру бала. Уллу болуп, кеси кырдык отлай башлагъандан сора да ол бек сюеди анасыны хуржунуна кирип солургъа.

Жыртхыч жаныуарла къуусала (колонизаторла XVII-XVIII ёмюрледе келтирген итледен жайылгъан койот бёрюле), балачыгъын атып къачады кенгуру. Ол алай баласын “къурманлыкъ” этип, кесини жанын сакълар ючюнмю, огъесе, баласындан жыртхычны бир жанына ажашдырып, кеси жоюлса да, аны сау къалдырыр ючюнмю этеди, алимле окъуна анга жууап табалмайдыла. Кенгуру уа, къоркъуу кетгенден сора, баласын атып къачхан жерге къайтмай къалмайды. Баласы да, сау къалса, анасыны аллына чабып чыгъады бугъуп тургъан жеринден.

Поделиться: