Бирликде болгъанды кючюбюз

Малкъар халкъ бир кюнню ичинде туугъан жеринден айырылып, Къазахстаннга бла Орта Азиягъа зор бла кёчюрюлгенли быйыл  79 жыл болады. Аны бла байламлы экономика илмуланы доктору, профессор Чеченланы Ануарны сагъышлары бла шагъырей этебиз.

Озгъан ёмюрню 20-30 жылларында сталинчи режим къыралны кёп адамларына зулмулукъ сынатханды. Кёплени болмачы сылтаула бла лагерьлеге жибергендиле. Аз затчыкъ ючюн окъуна «халкъны душманы» деген бедишлик ат аталып къала эди.

Уллу Ата журт уруш башланнганда уа, репрессияла бютюн уллу кюч алгъандыла. Ол жылладача болгъан кюйсюзлюк адам улу жашагъан къадарында сынамагъанды. Саулай халкъланы диверсияла этесиз, шпионласыз, немисли ууучлаучулагъа болушасыз деп, терслеп, туугъан жерлеринден къыстагъандыла. Башлагъан а 1941 жылда Поволжьени немислилеринден этгендиле. Аланы гитлерчи Германиягъа къуллукъ этесиз, деп терслегендиле. Аллай сылтаула бла дагъыда 1943-1945 жыллада къарачай, къалмукъ, чечен, ингуш, малкъар халкъла, къырым татарлыла, греклиле, болгарлыла, корейлиле, къабартылыланы бир кесеги эм башхала кёчюрюледиле.

Бизни халкъыбызны да кёп къыйын кезиулери болгъандыла, алай кёчгюнчюлюг а аны жашаууну бек огъурсуз бетлеринден бириди. Ол салгъан ачыулу жарала тамата тёлюбюзде энтта да билдиргенлей турадыла. Заман не уллу жараны да сау этеди деп, халкъда аллай сёз барды. Алай, жетмиш тогъуз жыл озгъан эсе да, ол а алай аз да болмаз, халкъыбызгъа салыннган жара сынтыл болмагъанды. Адамны эси замандан эсе кючлюдю... Къанлы уруш баргъанда, мингле бла таулу жашла немис-фашист ууучлаучула бла къаты сермешледе къанларын-жанларын аямай, жигитликни бла батырлыкъны юлгюсюн кёргюзте къазауат этген заманда, Сталинни бла аны мыртазакъларыны аланы ата-аналарын, юй бийчелерин, сабийлерин кёчюрюрге деп этген оноуларына барып тохтагъан бетсиз, кюйсюз политика аманлыкъды дегенден башха не айтхын?!

Мени юйюрюм да халкъ бла бирге кёчюрюлген эди. Мен 1950 жылда Къыргъыз ССР-ни Фрунзе областыны Чуй районуну Дон-Арык элинде туугъанма. Сабийле, къартла ачлыкъдан, жаланнгачлыкъдан, сууукъдан артыкъда бек къыйналгъандыла, аладан кёпле ол затлагъа чыдаялмай ёлгендиле. Сабий заманымдан эсимде артыкъда бек гитче къарындашчыгъымы ёлгени къалгъанды. Анга болушур амалы болмагъан анамы адыргы этгенин, аны кёзлеринде ачыуну бир заманда да унутурукъ тюйюлме. Кёчгюнчюлюкню битеу ауурлугъу да тиширыуларыбызны инбашларында болгъанды десем,ётюрюк болмаз. Тиф, ачлыкъ, сууукълукъ сау юйюрлени алып кетгендиле. Ёлгени болмагъан бир юйюр да къалмагъанды. Ма аллай, адам тёзалмазча, къыйын болумлада тиширыула от жагъаны ёчюлтмезге, сабийлени сакъларгъа кюрешгендиле. Ма ол къыйынлыкълагъа да къарамай, огъурлу, адепли малкъар халкъ, фронтха болушлукъ этерге керек болгъанын толу сезип, аны къайгъысын этип, къолундан келгенни аямагъанды.

1945 жылны башында 12 мингнге жууукъ таулу, ол санда 11-15-жыллыкъ сабийле, тюрлю-тюрлю жерледе ишлегендиле. Къысха заманны ичинде ала жангы производство амаллагъа юйреннгендиле. Отчётлада таулула-спецпереселенецле жигер урунадыла, уллу хайыр да келтиредиле, адеплиликни, ишге жууаплы кёзден къарауну юлгюсюн кёргюзтедиле, деп жазылгъанды. Аладан кёплери бек сыйлы къырал саугъалагъа тийишли болгъандыла, бир ненча минг адам «Уллу Ата журт урушну жылларында жигер уруннганы ючюн» майдал бла, кёплери да Совет Союзну бийик даражалы орденлери бла саугъаланнгандыла. Ол замандагъы къырал оноучула тукъумланы араларында ёмюрледен бери келген байламлыкъланы, жууукълукъну юзер ючюн, къолдан келгенни аямагъандыла. Тёлюлени, юйюрлени, ата-аналаны бла сабийлени, эр бла къатынны бир бирлеринден айыргъандыла. Киши жеринде бир юйюрню адамларын башха-башха эллеге элтип атхан кезиуле кёп болгъандыла. Аланы уа бир бирни барып кёрюр амаллары окъуна болмагъанды. Бир бирден айырылыулукъ адет-тёрелени, тиллени, культураланы айныуларына уллу хата салгъанды.

Кёчгюнчюлени вузлада окъургъа, чыгъармаларын басмаларгъа, маданият арала къураргъа эркинликлери жокъ эди.  Адам улу жаратылгъанлы жер  жюзюнден кёп  цивилизацияла гунч болгъандыла,   къыйынлыкълагъа чыдаялмай. Бизни халкъыбыз а башына къаты болгъанды, чыныкъгъанды, чыдагъанды, бюгюлмегенди. Анга туугъан жерине къайтмай къалмазлыгъына ийнаныу, миллетни сакъларгъа итиниую кюч къарыу бергенди. Ма ол кезиуде халкъны бирлиги, биригиулюгю, миллет сезими да бир заманда да болмагъанча кючленнгенди. 1957 жылда тогъузунчу январьда СССР-ни Баш Советини Президиуму малкъарлылагъа салыннган чекни толусунлай кетерирге, Къабарты АССР-ни Къабарты-Малкъар АССР-ге тюрлендирирге деп, Указ чыгъаргъанды. Таулула туугъан жерлерине, от жагъаларына къайтхандыла. Аны тюзлюк хорлагъан кюннге санаргъа боллукъду. Бизни юйюрюбюз да Кёнделеннге къайтханды. Кертиди, юйюбюз тюп болуп тура эди, алай биз олсагъат самандан уллу болмагъан юй сюегенбиз. Атам, анам да, келе-келгенлей, мени школгъа бергендиле. Сабий болгъанлыгъыма, юйюрге мени да ишчи къолларым бек керек эдиле, алай окъургъа итиниулюк хорлагъанды, ол эди мени баш магъаналы ишим.

Халкъны акъылы, эси жаланда тарыхын билгени, кёрген къыйынлыкъларын эсде тутханы  бла чекленип къалмайды. Бек башы - озгъан заманладан тюз хыйсап этиудю, дерс алыуду. Депортацияны бушуулу жыллары не тюрлю къыйынлыкъны да жаланда биригип, башха халкъла бла шуёхлукъда хорларгъа боллугъун дагъыда бир кере кёргюзтгендиле. «Бирликдеди бизни кючюбюз», - деп, бошдан айтылмайды. Ма ол кюйсюз жыллада таулулагъа сау къалыргъа кёп башха халкъланы келечилери да болушхандыла: оруслула, къазахлыла, къыргъызлыла. Ала юйлеринден, ашларындан да юлюш этгендиле. Аллай халаллыкъны унутургъа онг жокъду. Айхай да, туугъан жерлерине къайтханларындан сора да, таулуланы жашаулары тынч болмагъанды. Алай кёп ёмюрледен бери сыналып, чыныгъып келген бирлик эм шуёхлукъ алагъа аякъ тирерге болушхандыла. Къабартылыла, оруслула, осетинлиле, башха миллетлени да келечилери келгенлеге, къарындашлача, жарыкъ тюбегендиле, эс тапдырыргъа кюрешгендиле. Ол а къарындаш халланы бютюнда кючлендиргенди. Ол болушлукъну магъанасын айтып ангылатхан окъуна къыйынды, ол унутулмазлыкъ шартды. Керти окъуна «байлыкъ харакетде тюйюлдю, бирликдеди».

Бюгюнлюкде, ол жылланы эсгере, биз сюргюнде ёлген аталарыбызны бла аналарыбызны, къарындашларыбызны бла эгечлерибизни кёз аллыбызгъа келтиребиз. Аланы алларында бизни борчубуз - республиканы жашнатыргъады, мамырлыкъны бла халкъланы бирликлерин сакъларгъады. Кесини тарыхын,къадарын бир миллет да сайлап алмайды. 8-чи март бизни хар бирибизни, Къабарты-Малкъарны битеу жамауатыны да сау болмагъан жарача, ачытханлай энтта да кёп заманны турлукъду. Халкъны эси чексизди, озгъан заманла да болгъан ишлени унутургъа жарамайды, алай эсгериуле бла жашап турургъа да керек тюйюлдю. Биз халкъны келир заманыны сагъышын этерге, аны Къабарты-Малкъарны бла Россей Федерацияны халкъларыны шуёх юйюрюнде андан ары айныууна, жашнаууна къайгъырыргъа  борчлубуз. Аны ючюн а, республиканы жамауат ишлерине тири къатышыргъа, аны экономикасын кючлендириуге юлюш къошаргъа, адамларыбызны саулукъларын, культура хазналарын, ёсюп келген тёлюню билим байлыгъын сакълаугъа себеплик этерге керекбиз. Жаш адамларыбызны, сабийлерибизни патриот сезимледе бирикдирирге тийишлибиз. Бирликдеди бизни кючюбюз, анга кёре къураллыкъды хар ишибиз, бизни деменгили къыралыбызны келир заманы да.