Мени таулу аммам

Къабарты-Малкъарны халкъларыны тарыхлары ёмюрлени теренинден да байланыпдыла, къууанчланы бирге белгилейбиз, бушуулада бирча жарсыйбыз. Бу хапарны да «Заман» газетге   къабартылы жазыучу Анфиса Фирова (Канукова) ийгенди. Ол таулу жууукълары къарт аппасы Хасанбийланы Юсюфню бла къарт аммасы Балаланы  Фатиматны, аланы тамата къызлары - аммасы Зайратны къадарлары бла шагъырей этерге сюйгенди окъуучуларыбызны:

«Сабийлигими аммамы къатында ётдюрюрге насыбым тутханды. Ала ахшылыкъладан, сюймекликден   жылыулукъдан толу жылла эдиле. Андан бери кёп жылла озгъандан сора да,  юйде  ийислени, тауушланы унутмагъанма. Ала эсиме тюшген кезиуде бир сейир шошлукъ эм къууанч сеземе. 

Аммам Зайратха  келинлери уллу сюймекликде, хурметликде Роза дегендиле. Анга алай атын букъдуруп айтхандыла: «Биз эм ариу ат къурагъанбыз – Роза»,– деп ангылатхан эдиле бир жол ала. Керти да аммам Зайрат  чырайлы  адам болгъанды – субай, ариу сюекли. Ол къадарны сынауларына башын ёрге кётюрюп тюбегенди, сабырлыгъын тас этмегенди. Аны адеп-къылыгъы, намыслылыгъы, кесин жюрюте билгени  не заманда да сейир этдиргенди. 

Анга  эгечлери  терк-терк келиучю эдиле къонакъгъа. Къызыл къатапа бла тышланнган диванда олтура, чай иче, тауча сёлешгенлери алай хычыуун кёрюннгенди. Ала бла ашханада олтуруп, амма  хычинле биширгенлерине къарай,  мен ангыламагъан, аны ючюн а бютюнда сейир кёрюннген тилде сёлешгенлерине тынгылай, сууукъ айрандан да уртлай, жаугъа батылгъан хычилени да къаба… Ма алай къалгъандыла эсимде сабий жылларым. 

 Зайратны юсюнден кёп сейир хапарла айтыучу эдиле аны таныгъанла. Таулу аммам пелиуан болгъанды! Ол 50-литрлик эки фляганы бир женгил затныча кётюргенди, къутургъан бугъаны, къуйругъундан буруп, жыкъгъан хапарын да эшитгенме. Аны къарыуун сынаргъа кюрешген эр кишини къолун алай къысыучу эди, ол тобукъланып, кечгинлик  тилеген кезиулени да айтадыла.   

Билемисиз, бютюнда нени сюйгенме ол кезиуде? Аммам бла бирге нартюхню ууаргъа. Ол заманда  тюрлю-тюрлю хапарла айтыучу эди – сабийлигини, тукъумуну тарыхыны юслеринден. Ма бу сейир хапарны да андан билеме. 19-чу ёмюрню ахырында, аны атасын  – тюрклю бийни жашын – Анатолиядан урлап, Кавказгъа келтиргендиле – ахча алыр мурат бла. Алай жаш жесирликге тёзерге деп турмагъанды – тап тюшгенлей, абирекледен къачып къутулады. Юсюф, жашны аты алай болгъанды, таулада ашсыз, суусуз, сууукъдан къыйнала  ненча кюнню бугъуп айланнганын билмейди, алай  таулу уучулагъа тюберге насыбы тутады. Ала жашны Кёнделеннге келтиргенде, аякълары юшюгенлери ачыкъланады. Ол кезиуде медицина къайдан боллукъ эди тау элде. Билген адамла кырдыкла бла багъып болгъандыла. Ала Юсюфню бир аягъын кетерирге кереклисин тохташдырадыла, сау болмазлыгъы себепли. 

Ма алай тюшгенди тюрклю жаш Кёнделенде таулу тукъумладан бирине. Атасыны аты Хасан-бий болгъаны къалгъанды эсинде – тукъумуна аны атап къойгъандыла. Алай башланнгандыла Кёнделенде Хасанбийлары.
 Юсюф ариу, намыслы жаш болуп ёседи. Балаланы Фатиматны кёргенде, анга отуз жылдан да атлагъан болур эди. Алай 15-жыллыкъ къызны ариулугъу, жууашлыгъы, бал шинли бурма чачы жюрегине жетеди. Жашны бир аягъы болмагъаны уа таулу къызны элгендирмейди. Ала юйюр къурайдыла, аланы онбир сабийлери болгъанды – таматалары мени аммам   Зайрат. 

Уллу Ата журт уруш битеу къыралгъа, миллетге да уллу къыйынлыкъ келтиргенди. Къарт аммам Фатиматны юсюнден эшитген сейир хапарны да айтыргъа сюеме. Бир жол немис топ къоншуланы бахчаларында чачылып, эр кишиледен бирини бетине  аны сыныкълары жетедиле. Фатимат, чилле халыны бла ийнени тазалап, къан тёгюлгенинден да къоркъмай, жараны тикгенди.  

Таулу халкъгъа урушдан сора энтта бир уллу къыйынлыкъны сынаргъа тюшгенди - туугъан журтдан зор бла кёчюрюу. Амма 8 мартны эрттенлигин былай эсгериучю эди: «Танг атхынчы барыбызны да жукълап тургъан жерибизден къобарадыла. Биз алыкъа гитчечикле, не болгъанын да ангыламайбыз. Асыры ашыкъдыргъандан, биргебизге не аш, не кийим  алыр онг жокъ эди. Гитче эгечим Зейнап чёплеуню бек сюйгенди. Биргебизге жукъ да алыргъа къоймагъанларын ангылагъанда, келигиз, чёплеуню къуууруп, аны ашап, алай барайыкъ, деп жиляйды. Алай къайда аллай насып! Атам бла анам ангылагъан болур эдиле жол узакъ, къыйын боллугъун. Юйде къакъдырылгъан эт, башха аш кёп болгъанды, алалгъанларын жыйгъан эдиле. 
Халкъны, малланыча, вагонлагъа жюклейдиле, биргелерине алгъан факъыр артмакъчыкъланы да къоймагъандыла,  вагон аллында тёкдюргендиле. Адам асыры басыннгандан, бир бирибизге къысылып  олтургъанбыз. Къайры элтгенлерин, бизде не терслик болгъанын, туугъан журтубузгъа къачан къайтырыгъыбызны бир адам да билмегенди.  

Вагон тебирейди деген заманда аскерчиледен бири, Хасанбийланы Юсюф, деп къычырады. «Тукъумунг таулугъа ушамайды»,-дейди.

– Тюрклюме, – деп жууаплайды ол.

– Юйрюнгю жый да, чыкъ,  эркинсиз.

Атам жеринден тебалмай къалады: халкъы бла бирге болургъа, аны къадарын сынаргъа излегенди ол.  «Угъай,  халкъ бла бирге къаллыкъма»,-дейди. Бу жууап аскерчини ачыуландырады. «Тюрклю, бар юйюнге!»,– деп къыстайдыла аны, юсюне сауутну буруп. 

Тышына чыгъа, ашыкъ-бушукъ  эте, аскерчиле сыйыргъан артмакъны вагоннга атаргъа къолундан келеди. Жаланда ма алай болушалгъанды ол аны жанын сау къалдыргъан, ёсдюрген, кесини адамынча юйретген халкъгъа! Вагон узакъ жолуна атланады. Атам кёз жашларын букъдуралмай эди. Эркин болгъанларына да къууаналмагъандыла. Адамсыз, журтсуз къум жерледе къалгъанча сезгендиле ала кеслерин. Андан уллу къоруу болмаз!»,– деп хапарлагъанды бир жол аммам.
Юсюф бла Фатимат Кёнделеннге  журтларына къайтадыла. Алай  бютюнда уллу жарсыу аланы  алда сакълагъанды. Малла  иелерин излей, ашдан, суусапдан къыйнала аямай ёкюредиле, итле улуй… Ала да  сезе болур  эдиле халкъгъа жетген къыйынлыкъны!?  

Кече ол шургулу тауушладан сабийлени кёзлерине жукъу кирмегенди. «Жашауумда  кёпню кёргенме, алай малланы адамланы излеп ёкюргенлери бюгюн да къулагъыма эшитилгенлей турады»,– деучю эди аммам. 
Таулуланы туугъан журтларына къайтханлары Хасанбийланы тукъумгъа уллу байрам болгъанды. Жашау жангырады, къырал аягъы юсюне бола башлайды. Болсада юйню таматасы Юсюф тынчлыкъ табалмайды – атасыны, анасыны къадарларын билмей, тас этген жууукъларын тансыкълап.   

Сюйген жанла бир бирлерин эшитедиле, дейдиле халкъда. Юсюфню жашауунда да болгъанды алай. Жылланы биринде узакъда къалгъан Ата журтундан письмо алады. Анда уа атасы бла анасы кёп жылланы аны излеп тургъанларыны, ол табыллыгъына ышаныулукъларын бир заманда да тас этмегенлерини юсюнден  жазыла эди.  Атасы бла анасы эртте ауушхандыла, алай эгечлери бла къарындашлары уа, аланы насийхатларын толтуруп, къарындашларын тапхандыла. Ала аны, юйюрюн да Тюркге чакъыра эдиле. 

Фатиматны тышына жюреги тартмагъанды. «Жууукъларынга барама десенг, мен сени ангыларыкъма. Алагъа тансыкълыгъынгы билип тургъанма. Алай сабийле мында туугъандыла, мени киши жерине чакъырма. Барама десенг а, тыяллыкъ тюйюлме»,– деп жууаплагъан эди ол.

Юсюф жюрегинден сюйген бурма чач Фатиматын, сабийлерин къоюп бир жары да барлыкъ тюйюл эди. Тау эл аны Ата журту болгъанды. Аны юйюрю унутмагъанын, излеп тургъанын, сюйгенин билгенинде, жюреги тынчайгъанды.