Кёчгюнчюле къазахлыланы, къыргъызлыланы жигерликлери, иш кёллюлюклери бла сейирсиндиргендиле

Малкъар халкъ зор бла кёчюрюлген кюннге 

Совет Союзда бир-бир миллетлени зор бла туугъан жерлеринден кёчюрюу политика Уллу Ата журт урушну аллында окъуна башланнган эди. Биринчи аны ачылыгъын корейлиле, полякла, немислиле, финнле  сынагъандыла. 

1943 жылда къарачайлыла бла къалмукълула, 1944 жылда февральда   чеченлиле бла ингушлула туугъан журтларындан айырылып,  зор бла Къазахстанны бла Орта Азияны къумлу жерлерине тюшгенди.

Малкъар районлада болум

 1944 жылда 20 февральда Лаврентий Берия жашырын Грозныйге келеди. Мында ол чеченлилени бла ингушлуланы кёчюрюу операциягъа, анга уа «Чечевица» деп атагъандыла,  башчылыкъ этгенди.

 Ол кезиуде уа Къабарты-Малкъарны НКВД-сы бла Халкъ комиссарланы совети Берияны аты бла «КъМР-ни малкъар районларында болум» деген справканы хазырлайдыла.  Тарыхчыланы оюмларына кёре, малкъар халкъны зор бла кёчюрюуню юсюнден оноу Черек ауузда болгъан ишле бла байламлыды. 1942 жылда 27 ноябрьден 5 декабрьге дери бандитлеге къажау операцияны сылтауу бла  ич аскерле Сауту эм Глашлары элледе 723 мамыр адамны къыргъандыла (ол санда  16 жыллары толмагъан 162 сабийни). 

Ызы бла малкъар халкъны кёчюрюрге документле хазырланадыла. Аланы окъуп, Лаврентий Берия Сталиннге   таулуланы аманлап, справка жарашдырады. Анда уа  халкъда бандитле, гитлерчилеге болушханла бардыла деп жазады, телеграммасын а быллай сёзле бла бошайды: «Чеченлилени бла ингушлуланы депортациясы бошалгъанды, эркин аскерчилени бла чекистлени таулуланы Шимал Кавказдан кёчюрюуде хайырланып, операцияны быйыл 15-20 мартда бошаргъа боллукъду, агъачда терекле чакъгъынчы…».

1944 жылда 26 февральда ич ишлени наркомуну «КъМАССР-ден малкъар халкъны кёчюрюуню юсюнден» энчи жашырынлы буйругъу чыгъарылады.   29 февральда Берия Сталиннге операцияны жетишимли бардырыргъа хар не да хазырды, 10 мартха дери битеу жумушла бошаллыкъдыла, 15 мартда уа таулула кёчюрюллюкдюле, деп билдиреди.

 Хар юйде да бирча бушуулу эрттенлик

1944 жылны 8 мартыны эрттенлиги битеу таулу элледе да бирча башланнганды: эшикле къагъылып, миллет саулай кёчюрюледи, жолгъа хазырланыргъа 30 минутугъуз барды, деген буйрукъдан.  Быллай тюзсюзлюкню сакъламагъан адамла бек жунчуйдула, жолда не зат керек боллугъун ангыламай, къолгъа тюшгенни жыйып башлайдыла. Жарым сагъат озгъанлай, аскерчиле адамланы юйлеринден къыстап, бирге жыядыла. Заман азды,  борчну толтурур ючюн ашыгъыргъа, къаты болургъа керекди.

Орта Азиягъа бла Къазахстаннга 37,7 минг адам ашырылгъандыла. Аланы   ауур жюкле, малла  ташыгъан 14 эшелоннга  олтуртхандыла. Жолда аурууладан, къыйынлыкълагъа тёзмей кёпле жанларын бергендиле.

11 мартда Берия Сталиннге таулуланы зор бла кёчюрюу операция бийик даражада ётгенини юсюнден отчёт этеди. 8 апрельде   СССР-ни Баш Советини Президиумуну «КъМАССР-де жашагъан таулуланы кёчюрюуню эмда КъМАССР-ни  кетерип, Къабарты АССР атауну юсюнден» бегим  чыгъарылады.   Малкъар халкъны къыраллыгъы сыйырылгъаны бла бирге жерлерини бир кесеги, ол санда Элбрусну тийреси, Грузиягъа берилгенди.  

Сёзсюз, таулу халкъны зор бла кёчюрюу республиканы экономикасына, миллетни политика, демография болумуна уллу заран салгъанды. Малкъар тилни, халкъны культурасы, адет-тёрелери, энчиликлери, хазнасы унутулур чекге жетдиргендиле. Жарсыугъа, аны хатасы бюгюн да сезиледи.

  Киши жеринде жигерлик

Архив шартлагъа кёре, Къазахстаннга бла Орта Азиягъа кёчюрюлген халкъны  жартысы  сабийле болгъандыла, тиширыула уа - ючден бири. Эр кишилени асламы  акъсакъалла, урушну сакъатлары эдиле. Бу къыйынлыкъны сынагъанланы айтханларына кёре, биринчи эки жылны ичинде халкъ кёп къырылгъанды – саулай юйюрле жокъ болгъандыла.

 Статистикагъа кёре, эки жылны ичинде беш мингнге жууукъ адам алышхандыла дунияларын.  Тау хауаны жумушакълыгъында ёсген миллетге къум жерле жарашмай 13 жылны ичинде халкъны  30 проценти жоюлгъанды.

 Таулуланы  экономика жаны бла айнымагъан жерлеге кёчюргендиле. Аланы колхозлада, къурулушда, тау-жарашдырыучу промышленностьда учуз урунуу кючнюча хайырланнгандыла. Ишлерге къарыулары болгъанла, жыл санларына къарамай, барысы да ишлерге борчлу этилгендиле. Трудоденьлени санагъанда, хакъ тёлегенде тюзлюк а болурму эди?

Алай анга да къарамай, тиширыула, сабийле колхозлада ишлегендиле, чюгюндюр, тютюн ёсдюргендиле, маллагъа къарагъандыла. Кёчгюнчюле къазахлыланы, къыргъызлыланы жигерликлери, иш кёллюлюклери бла сейирсиндиргендиле:  ачдан, хауаны болумундан къыйналгъан адамла сау кюнню аякъ юслеринде болгъандыла, ишден бири да къачмагъанды.

Тикаланы Фатима хазырлагъанды.